Społeczne znaczenie lasów i prawa ludności tubylczej

Miejsce:
klasa albo inne pomieszczenie zamknięte.

Materiały:
tablica, kreda, kartki zużytego z jednej strony papieru, pocięte na małe kwadraty o boku ok. 4 cm, taśma klejąca.

Cel ogólny:
Zwrócenie uwagi na społeczno-ekonomiczne aspekty ochrony przyrody, w tym na prawa ludności tubylczej w krajach globalnego Południa. Zaprezentowanie różnorodności usług ekosystemowych obszarów leśnych jako kluczowych procesów warunkujących jakość życia wszystkich organizmów żywych.

Cele szczegółowe:
- uczennica/uczeń rozumie pojęcia bioróżnorodność, usługi ekosystemowe,
- potrafi rozpoznać różne grupy usług ekosystemowych, a także wskazać usługi ekosystemowe różnych ekosystemów leśnych,
- zapoznaje się z trybem życia ludności tubylczej i rozumie jakie powiązania występują pomiędzy lasami a człowiekiem,
- podaje przykłady działań prowadzących do nadużyć społecznych i łamania praw człowieka wobec ludności tubylczej.

Przed zajęciami
Przygotuj materiały przed zajęciami: potnij zużyte kartki (np. jednostronnie zapisane bądź zadrukowane), przygotuj informacje - definicje bioróżnorodność, usługi ekosystemowe, tak by uczniowie mieli do nich wgląd w trakcie zajęć.

Przebieg zajęć
Na początku lekcji poproś uczniów, by zamknęli oczy i wyobrazili sobie, że są w lesie. Powiedz, że są w miejscu, które jest bogate w roślinność, otacza ich feeria kolorów kwiatów i motyli, różnorodność kształtów i zapachów. Powiedz, że idą ścieżką, która oświetlona jest porannymi promieniami słońca. Poproś, aby wyobrazili sobie zapachy, które ich otaczają - zapach wilgotnej gleby, zapachy kwiatów, zapach porannego wiatru. Powiedz, że mogą poszukać pożywienia - znaleźć owoce, zioła, napić się wody ze strumienia. Idąc wyimaginowaną ścieżką niech rozejrzą się dookoła w poszukiwaniu miejsca do siedzenia - może to być trawa, gałąź na drzewie, kamień przy strumieniu. Niech siądą w wybranym miejscu i napawają się spokojem chwili. Powoli wracając do rzeczywistości poproś uczniów o zatrzymanie w myślach najprzyjemniejszego momentu z tego wymyślonego spaceru i o otwarcie oczu.

Następnie zadaj pytania: Czy podobał im się ten spacer? Co było najprzyjemniejszym momentem?
Czy był relaksujący i dlaczego? Odpowiedzi uczniów na ostatnie pytanie dotyczące efektu relaksującego spaceru zapisz na przygotowanych wcześniej kartkach. Powiedz, że przydadzą się w dalszej części lekcji. Zapytaj również o to jak wyglądały ich wyimaginowane lasy - czy to była dżungla, sawanna? A może las strefy umiarkowanej? Przypomnij uczniom rożne ekosystemy leśne świata - jeśli w klasie jest mapa fizyczna świata, wskaż gdzie umieszczone są strefy klimatyczne warunkujące powstawanie danych ekosystemów.

Podziel uczniów na grupy 4-6 osobowe i rozdaj im przygotowane kartki (po 20-30 sztuk na grupę). Poproś o wypisanie wszystkich rzeczy, które daje nam las, materialnych, których używamy i niematerialnych, których doświadczamy i są nam potrzebne. Zwróć uwagę również na wszystkie te aspekty, które są istotne z punktu widzenia zwierząt, roślin, osiedli ludzkich etc. Narysuj na środku tablicy pień drzewa. Po wypisaniu przez uczniów wszystkich propozycji na kartkach, zbierzcie kartki z wszystkich grup i podzielcie je na grupy tematycznie związane ze sobą, np. rzeczy dojedzenia, przedmioty drewniane, aspekty związane z klimatem itd. Kartki ułożone w grupy powieście nad pniem drzewa tak, aby tworzyły koronę.

Powiedz uczniom, że wszystkie propozycje wypisane na kartkach, które zbudowały koronę drzewa to tzw. usługi ekosystemowe. Następnie rozdaj w klasie i zaprezentuj grupy usług ekosystemowych lasów z załącznika nr 1. Wytłumacz, że są to wszystkie korzyści, produkty i dobra (materialne i pozamaterialne), które las oferuje poprzez swe istnienie roślinom, zwierzętom, ludziom, całym społecznościom. Po zaprezentowaniu grup usług ekosystemowych poproś uczniów o podzielenie karteczek i ponowne przyklejenie zgodnie z grupami usług. Przywieś również te, które zostały spisane jako propozycje uczniów po ich wyimaginowanym spacerze. Zapytaj uczniów jakie korzyści czerpią z lasów ludzie w nich mieszkający. Czy znają kogoś, kto mieszka w lesie? Jakie korzyści lub zagrożenia mogą spotkać mieszkańców lasów?

Opowiedz uczniom o ludności tubylczej, gdzie mieszka, jak wygląda jej życie codzienne, ile osób wciąż prowadzi taki tryb życia. Możesz posłużyć się wybranym materiałem filmowym z Pakietu edukacyjnego Kupuj odpowiedzialnie drewno i papier na stronie
http://ekonsument.pl/pl21_zdjecia_mapy_i_filmy_dokumentalne.html.
Powiedz, gdzie można spotkać społeczności mieszkające w lasach. Zwróć uwagę uczniom na pełną integrację człowieka z przyrodą i uzależnienie od niej. Ważne, by podkreślić, że nie są to ludzie „dzicy", nieprzystosowani do współczesnych realiów i procesów globalizacji, tylko społeczeństwa, które od zawsze żyły zgodnie z naturą.
Poproś uczniów o znalezienie podobieństw w codziennym życiu rodziny w Polsce i np. rodziny w dorzeczu Amazonki. Porównać można ze sobą np. sposób przyrządzania śniadania, transportu, gotowania, pracy.

Opowiedz uczniom o problemach ludności tubylczej zamieszkującej lasy. Podkreśl jakie znaczenie ma możliwość życia w grupie, znaczenie współzależności i więzi między ludźmi mieszkającymi, pracującymi i podejmującymi wspólnie decyzje, jaki to tworzy kapitał społeczny i jak jest on niszczony wraz z rozpadem tradycyjnych wspólnot. Wraz z uczniami znajdźcie główne przyczyny migracji mieszkańców lasu czy obszarów wiejskich do miast (deforestacja, wybijanie zwierząt, wypalanie lasów, zmiany klimatu, zastraszanie przez inwestorów). Poproś uczniów o zastanowienie się nad konsekwencjami społeczno-gospodarczymi tych problemów (nadmierny napływ ludności do aglomeracji miejskich, zwiększanie się ubóstwa, pojawianie się ludzi niezdolnych do pracy i życia w mieście, wzrost zanieczyszczeń w miastach, brak świadczeń socjalnych).

Przypomnij uczniom o Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka - poproś o wymienienie praw człowieka. Opowiedz o Deklaracji Praw Ludów Tubylczych. Podaje się, że ponad 1,6 mld ludzi na świecie jest zależnych w różnym stopniu od lasów (i ich usług ekosystemowych), a co najmniej 350 min ludzi żyje w bezpośrednim sąsiedztwie lasów bardzo cennych. Jednocześnie szacuje się, że ok. 60 min osób to ludność tubylcza, która jest całkowicie zależna od lasów. Ludzie ci pozyskują z nich żywność, drewno na paliwo czy do wykonywania narzędzi, uprawiają w nich rośliny, polują na zwierzęta, pozyskują leki.

Wylesianie to niszczenie miejsc zamieszkania ludności tubylczej - np. Indian w Amazonii czy Pigmejów w Afryce. Tracą oni ziemię, na której znajdują się ich wioski, tereny uprawne i łowieckie, miejsca praktyk duchowych i podstawowe odniesienia ich kultur. Niekontrolowany kontakt z zachodnią cywilizacją często oznacza dla nich zanik własnej kultury, pojawienie się nieznanych wcześniej chorób oraz różnych patologicznych zjawisk, takich jak alkoholizm, narkomania, prostytucja czy konieczność migracji do slumsów. Często dochodzi także do przymusowych przesiedleń, a nierzadko nawet do śmierci z rąk osób wynajętych przez międzynarodowe firmy prowadzące nielegalny wyrąb czy pozyskiwanie minerałów. W wielu rejonach działania takie prowadzone są za zgodą rządów, a opór rdzennej ludności tłumi się przy pomocy wojska i policji.

Prawa ludności tubylczej zostały zebrane w Deklaracji Praw Ludów Tubylczych z 2006 r.
Jest ona dokumentem uznającym prawa tej ludności m.in. do zamieszkiwania i użytkowania obszarów pierwotnej przyrody. Deklaracja ma na celu walkę z marginalizacją społeczeństw, które od wieków korzystają z terenów leśnych w sposób niezagrażający środowisku, a nierzadko są odsuwane od możliwości decydowania o zagospodarowaniu obszarów, na których żyją.

Zaproponuj symulację - dyskusję na temat nieprzestrzegania praw ludności tubylczej w jednym z krajów Ameryki Południowej. Jeden z koncernów przemysłu spożywczego planuje za przyzwoleniem władz lokalnych wyciąć fragment puszczy, który jest zamieszkiwany przez 300-osobową społeczność. Podziel uczniów na 3 grupy:
1) grupę, która wcieli się w rolę ludności tubylczej, prowadzi drobne gospodarstwa na terenie lasu odgradzając użytkowane tereny;
2) grupę, która będzie reprezentować lokalne władze, które chcą rozwijać rolnictwo na skalę przemysłową;
3) grupę, która „zagra" przedstawicieli koncernu spożywczego, który chce wykupić tereny pod uprawę soi i spotyka się z oporem ludności tubylczej.
Poproś uczniów o przygotowanie listy argumentów do dyskusji, a następnie wprowadź formalny nastrój, mówiąc, że zwołujesz spotkanie przedstawicieli stron konfliktu na posiedzeniu władz gminy. Bądź moderatorem dyskusji udzielając każdemu głos w sprawie. Dyskusja nie powinna trwać dłużej niż 20 minut.

Podsumuj z uczniami symulację - jakich argumentów używała każda ze stron? W jaki sposób należy się wypowiadać i przytaczać argumenty? Jak pogodzić racje ekonomiczne ze społecznymi i przyrodniczymi? Jak zaradzić takim sytuacjom w rzeczywistości? Następnie podsumuj zajęcia - podkreśl znaczenie lasu we wszystkich sferach naszego życia, pokaż szczególne znaczenie dla tych, dla których las jest domem.