O poczuciu wyobcowania. Ekspresja

Młodzież odwołuje się do własnych doświadczeń i zastanawia się, co to znaczy być „obcym”, „innym”, „nowym”, co wprowadzi ją w zagadnienie migracji oraz różnorodności i stosunków międzykulturowych.
Zajęcia mają na celu kształtowanie empatii i poczucia solidarności u młodych ludzi oraz uwrażliwienie ich na kwestie społeczne – m.in. na sytuację uchodźców i uchodźczyń oraz różnych mniejszości – w szerokim tego słowa znaczeniu, a także refleksję nad sposobami radzenia sobie z poczuciem
wyobcowania. Poprzez pracę plastyczną młodzież będzie mogła wyrazić swoje emocje i dowie się, czym charakteryzuje się ekspresja w sztuce.

Zagadnienia:
- Migracje
- Różnorodność i stosunki międzykulturowe

Pytanie kluczowe:
- Co to znaczy czuć się wyobcowanym/wyobcowaną we współczesnym świecie?
Cele zajęć:
- Poznasz pojęcie ekspresji w sztuce i dowiesz się, czym charakteryzuje się obraz ekspresyjny.
- Zastanowisz się, co to znaczy czuć się wyobcowanym/wyobcowaną i w jaki sposób można sobie radzić w takiej sytuacji.

Zagadnienie plastyczne:
- Ekspresjonizm w malarstwie
- Rola środków wyrazu artystycznego w tworzeniu ekspresji dzieła (barwa, linia, faktura)
Metody:
- Rozmowa ukierunkowana poparta pokazem
- Dyskusja
- Praktyczne działanie
Formy pracy:
- Praca w parach lub małych grupach
Technika wykonania pracy plastycznej:
- Malowanie farbami (plakatowe, tempera)
Środki dydaktyczne i materiały:
- Przykłady dzieł ekspresjonizmu
- Szary papier
- Farby, przybory malarskie

Przebieg zajęć:
1. Zaproś uczennice i uczniów do dyskusji na forum, zadając pytanie kluczowe: co to znaczy czuć się wyobcowanym/wyobcowaną we współczesnym świecie? Zachęć do zastanowienia się nad następującymi pytaniami pomocniczymi:
- Jakie osoby lub grupy społeczne mogą czuć się wyobcowane?
- Czy ktoś czuł się lub czuje się czasem wyobcowany? Co to znaczy? W jakich sytuacjach?
- W jaki sposób można sobie radzić z poczuciem wyobcowania?
- Kto może pomóc w przezwyciężaniu poczucia wyobcowania?

2. W kontekście rozmowy o poczuciu wyobcowania zwróć uwagę młodzieży na kwestię współczesnych migracji; poproś o wyjaśnienie pojęć: migrant/migrantka, emigrant/emigrantka, imigrant/imigrantka, uchodźca/uchodźczyni.
Przed zajęciami możesz się także zapoznać z następującymi materiałami CEO dotyczącymi migracji i uchodźstwa (a także zaproponować współpracę w tym zakresie nauczycielowi/nauczycielce innego przedmiotu ze swojej szkoły – być może zachęcisz kogoś do poprowadzenia zajęć na ich podstawie?):
„Dlaczego Bassem mieszka teraz w Libanie?” „O sytuacji uchodźców i uchodźczyń na świecie” , „Mehmet znalazł w Polsce nowy dom”,„Wielka Emigracja po powstaniu listopadowym a migracje we współczesnym świecie”, „Rugi pruskie. Polityka germanizacyjna”, „Uciekać czy nie uciekać, oto jest pytanie”

3. Porusz z młodzieżą kwestię wyrażania emocji w sztuce. Poproś, aby uczniowie i uczennice wymienili, jakie środki artystycznego wyrazu można zastosować, aby wyrazić uczucia i emocje (np.: kolor, koloryt, kontrast, deformacja, kontur – w razie potrzeby wyjaśnij poszczególne
pojęcia). Przedstaw wybrane przykłady obrazów ekspresjonistycznych, które zilustrują omawiane pojęcia.

Przykłady obrazów ilustrujących środki artystycznego wyrazu stosowane przez ekspresjonistów:
- „Gwiaździsta noc” – Vincent van Gogh (wyrazisty sposób położenia farby, mocne ślady
pędzla, widoczna faktura obrazu, ciemny koloryt)
- „Krzyk”, „Rozpacz” – Edward Munch (deformacja [zniekształcenie], czarny kontur)
- „Niebieski koń” – Franc Marc (abstrakcyjny koloryt)
- „Maska III” – Emil Nolde (żywe plamy kolorystyczne, mocne kontrasty kolorystyczne)

4. Podziel klasę na pary lub małe grupy (w zależności od ilości osób w klasie). Wyjaśnij, na czym będzie polegała praca plastyczna, którą ma wykonać młodzież: na arkuszu szarego papieru każda para lub grupa obrysowuje kształt jednej z osób, która w wybranej przez siebie pozie kładzie się na szarym papierze rozłożonym na podłodze pracowni. W ten sposób uczniowie i uczennice otrzymają kontur człowieka, który stanowi trzon pracy. W dalszej kolejności młodzież ma za zadanie na zewnętrznej części konturu namalować te czynniki, które, jej zdaniem, sprawiają, że w danym otoczeniu człowiek może czuć się obcy, inny lub nowy (to mogą być konkretne, realne przedmioty, symbole, sytuacje, którym towarzyszą omówione uczucia), natomiast wewnątrz sylwetki umieścić pomysły na to, co można zrobić, aby taki człowiek nie czuł się wyobcowany, osamotniony, inny. Zachęć, aby młodzież odwoływała się do własnych doświadczeń oraz do sytuacji, które zna z najbliższego otoczenia.

5. Wspólnie powieście prace na tablicy lub ścianie i obejrzyjcie je, a następnie poproś, aby każda para lub grupa krótko skomentowała swoją pracę – do jakiego doświadczenia się odwołała, czy było ono bardziej osobiste czy dotyczyło jakiegoś konkretnego zagadnienia w szerszej perspektywie? Sprawdź, czy ktoś poruszył kwestię poczucia wyobcowania przez grupy mniejszościowe w Polsce – np. uchodźców/uchodźczynie, czy w ogóle obcokrajowców/obcokrajowczyń.

Praca domowa:
1. W ramach pracy domowej możesz zachęcić młodzież do dalszej refleksji nad poczuciem empatii i solidarności w odniesieniu do migrantów/migrantek. Podkreśl jednak, że w tym kontekście nie chodzi o litość i ubolewanie nad ich położeniem (często faktycznie trudnym), a raczej o szukanie rozwiązań i pomysłów, co można robić, żeby ich wspierać. Poproś, aby każdy odrysował na arkuszu papieru swoją dłoń i w każdy z palców wpisał po jednym pomyśle na działanie wspierające migrantów/migrantki w nowym miejscu. Wyjaśnij, że technika wykonania tej pracy jest dowolna, może to być: zdjęcie, napis, kolaż. Zwróć też szczególną uwagę na to, że aby udzielić ludziom w różnych sytuacjach życiowych najskuteczniejszego wsparcia, należy skonsultować z nimi swój pomysł, i upewnić się, czy dana forma pomocy/wsparcia jest im potrzebna i zostanie rzeczywiście wykorzystana.

Źródła, czyli skąd zaczerpnąć inspirację do poprowadzenia zajęć dotyczących migracji?:
- Projekt artystyczny dotyczący uchodźstwa w Australii: http://therefugeeartproject.com/home/faqs/.
- Lista uchodźców i uchodźczyń-artystów/artystek: http://en.wikipedia.org/wiki/List_of_refugees#Art.
- Artykuł Ewy Cichockiej pt. „Czy uchodźcom potrzebna jest sztuka?”, 2014: http://refugee.pl/index.
php?mod=knowbase&path=6499&PHPSESSID=b0df806977f67e2042806ed3193cd3f1.
- Fundacji na rzecz Różnorodności Społecznej powstałe w ramach serii filmowej „Narracje migrantów”
(większość jest dostępna na kanale YouTube: http://ffrs.org.pl/aktualne-dzialania/nm/o-filmach/).
Wśród filmów znajduje się np. Historia Fatimy - czeczeńskiej 16-latki, uczącej się w jednym z warszawskich gimnazjów. Opowiada ona o tym, jak postrzega siebie w środowisku szkolnym w Polsce, jakich doświadcza trudności w nauce, o swoich obawach i niepewności przed pójściem do szkoły w Polsce. Mówi też o przyjaźniach, które nawiązała, i o działaniach jakie podejmuje, by zbliżyć się do polskich i czeczeńskich rówieśników i rówieśnic.
Film może stanowić punkt wyjścia do dyskusji na temat równego dostępu do edukacji dzieci z doświadczeniem migracyjnym w Polsce, rozumianego znacznie szerzej niż proces przyswajania wiedzy szkolnej: https://www.youtube.com/watch?v=-IXe8XkVf_I.