Bogactwa naturalne krajów globalnego Południa - błogosławieństwo czy przekleństwo?

Materiały:
atlasy szkolne (lub dostęp do internetu), powielony w 6 egzemplarzach załącznik nr 1 i załącznik nr 3 oraz powielony w 2 egzemplarzach załącznik nr 2, papier do notatek, przybory do pisania, duży arkusz papieru.

Cel ogólny:
Uświadomienie uczniom negatywnych skutków niezrównoważonego wydobycia bogactw naturalnych w krajach globalnego Południa.

Cele szczegółowe:
- uczennica/uczeń wyjaśnia pojęcia: bilans energetyczny, energia pierwotna, energia wtórna, paliwo umowne (toe),
- korzystając z atlasu lub Internetu wymienia bogactwa naturalne wybranych krajów Afryki,
- na podstawie wskaźnika Happy Planet Index ocenia poziom szczęścia w wybranych krajach oraz na podstawie PKB per capita bogactwo kraju,
- analizuje wpływ zasobów naturalnych na jakość życia mieszkańców w wybranych krajach Afryki,
- wymienia problemy i zagrożenia wynikające
z niezrównoważonego (a czasem grabieżczego) wydobycia surowców,
- analizuje zależności łączące mieszkańców krajów rozwijających się z rządami tych krajów, międzynarodowymi korporacjami, rządami krajów Północy i konsumentami z Północy,
- wie, co jako konsument i wyborca może zrobić, by wydobycie surowców w krajach rozwijających się odbywało się w sposób przynoszący pozytywne skutki mieszkańcom tych krajów.


Przebieg zajęć

Zapisz na tablicy kongijskie powiedzenie:
„Gdybyśmy nie byli tak bogaci, bylibyśmy o wiele szczęśliwsi..."
Zapytaj uczniów, jak zrozumieli to powiedzenie. O jakie bogactwa chodzi? Dlaczego powodują nieszczęścia?
Poproś, aby uczniowie podzieleni na 3-4 osobowe grupy sprawdzili w atlasach (lub w internecie, jeśli jest taka możliwość), jakie bogactwa naturalne posiadają: Demokratyczna Republika Konga,
Zambia, Nigeria, Namibia, Mali, Ghana, Angola, Sierra Leone. Poproś przedstawicieli grup o prezentację zasobów poszczególnych krajów. Zapytaj czy kraje globalnego Południa rzeczywiście są biedne, skoro wiele z najcenniejszych bogactw naturalnych na świecie występuje właśnie tam?
Następnie rozdaj grupom powielony załącznik nr 1 i poproś o zapoznanie się z wartościami wskaźnika Happy Planet Index (HPI)2, szczególnie poziomem szczęścia i zadowolenia ze swego życia (wskaźnik wyliczony jest na podstawie badań opinii publicznej przeprowadzonych w każdym z krajów na próbie około 1000 osób oraz PKB per capita wg parytetu siły nabywczej - wartość PKB na osobę, w przeliczeniu na rzeczywistą siłę nabywczą w danym kraju. Poproś o refleksje, zanotuj ewentualne pytania i wątpliwości uczniów, a następnie zaproponuj krótkie ćwiczenie. Wyjaśnij, że za pomocą wyobraźni uczniowie będą mogli zrozumieć i odczuć na własnej skórze sytuację mieszkańców krajów Południa bogatych w zasoby leżące w ziemi. Poproś, aby uczniowie skoncentrowali się na tym, co teraz powiesz:
"Wyobraź sobie, że mieszkasz w niewielkim domu z pięknym ogrodem, w którym masz sad i warzywnik, oraz pola ze zbożem za domem. Prawdopodobnie głęboko pod ziemią znajduje się skarb, ale właściwie nie wiadomo gdzie dokładnie, a poza tym nie masz możliwości technicznych, by się do niego dostać. Dochodzisz do wniosku, że pozostawisz go dla przyszłych pokoleń.
Być może twoim wnukom czy prawnukom łatwiej będzie go wydobyć, może będą mieli lepsze możliwości techniczne i większą wiedzę jak się do tego zabrać i co później zrobić ze skarbem. Przecież inwestujesz w ich edukację. Na razie planujesz korzystać z dobrodziejstw ziemi, planujesz co posadzić w przyszłym roku, w planach masz również budowę małej przetwórni warzyw, chcesz też usprawnić nawadnianie pól. Pewnego dnia przychodzi do ciebie pismo urzędowe z gminy, w którym informują cię, że za 2 dni 3/4 twojego gospodarstwa na 5 lat przejmuje firma wydobywcza. Możesz przenieść się na odległą o ok. 60km działkę, która jak się później okazuje ma o wiele gorszą ziemię. \'W dodatku nie ma tam przecież sadu, ani domu, ani studni. Możesz też zostać na 1/4 swojego dotychczasowego terenu, za pozostałą ziemię otrzymasz odszkodowanie wartości jednorocznych zbiorów. Nie masz zbyt wiele czasu do namysłu, a od decyzji nie możesz się odwołać. Po dwóch dniach od otrzymania listu w twoim ogrodzie pojawiają się maszyny, teren jest odgrodzony. Po jakimś czasie okazuje się, że firma wydobywcza dokopała się do skarbu. Przyniósł on wielomiliardowe zyski, z których nie dostałeś ani złotówki, poza rekompensatą wartości jednorocznych zbiorów. Po paru latach firma zwija swój sprzęt pozostawiając rozkopany i skażony teren byłego sadu. Ziemia nie nadaje się do uprawy, zresztą pozostała część gospodarstwa, która została przy domu, też się do niczego nie nadaje, ponieważ podczas wydobycia, skażone zostały wody i nie ma czym nawadniać pól, nawet wodę do picia trzeba przywozić. Straciłeś nie tylko możliwość uprawy swojej ziemi i podstawowe źródło dochodów ale przede wszystkim „lokatę", z której mogły skorzystać przyszłe pokolenia."

Poproś uczniów o refleksję nad tą sytuacją.
Wyjaśnij analogię pomiędzy tą historią a sytuacją krajów takich, jak Nigeria czy Zambia i ich mieszkańców.

Ponownie podziel uczniów na 6 grup. Rozdaj im teksty z załącznika nr 2 (każdej grupie jeden tekst, tak aby dwie grupy zajmowały się Zambią, dwie Nigerią i dwie Demokratyczną Republiką Konga). Poproś o zapoznanie się z tekstem i wynotowanie jakie problemy i zagrożenia wywołuje wydobycie surowców w tym kraju. Następnie połącz grupy w następujący sposób: Nigerial i Zambial, DRK1 i Nigeria2, Zambia2 i DRK2. Poproś, aby grupy wzajemnie przedstawiły sobie kraje, surowce jakie się tam wydobywa i problemy, z jakimi w związku z wydobyciem się borykają. Przedstawienie jednego kraju powinno zająć 3 minuty, po tym czasie następuje zmiana i prezentowany jest drugi kraj.
Gdy obydwa kraje zostały już omówione wymień grupy tak, aby połączone były Zambial i DRK1, Zambia2 i Nigeria2 oraz Nigerial i DRK2. Polec uczniom, by analogicznie omówili kraje w nowych zespołach. Gdy wszyscy uczniowie zapoznają się już ze wszystkimi krajami, poproś aby znów usiedli w swoich grupach.

Rozdaj każdej grupie jeden egzemplarz pociętego na kawałki załącznika nr 3, arkusze papieru oraz markery. Poproś, aby uczniowie odczytali z kartek elementy składające się na obraz sytuacji krajów Południa zasobnych w bogactwa naturalne, a następnie zastanowili się nad powiązaniami poszczególnych elementów i ich wpływie na to, że kraje te nie korzystają z posiadania bogactw, a wręcz są one ich przekleństwem. Zadaniem uczniów będzie naklejenie karteczek na duży arkusz papieru, połączenie ich strzałkami tam, gdzie zachodzą zależności i opisanie hasłowo tych zależności przy strzałkach. Następnie poproś, aby w pustych okienkach wpisali możliwe rozwiązania (na poziomie zarówno działań indywidualnych, lokalnych, krajowych, międzynarodowych), działania, które mogłyby na danym etapie pomóc w rozwiązaniu problemu.
Poproś przedstawicieli grup o zaprezentowanie swoich prac. Wyłoń spośród uczniów sekretarza, który w trakcie prezentacji będzie wynotowywał na tablicy lub dużym arkuszu papieru najważniejsze rozwiązania problemu, ze szczególnym uwzględnieniem tych, na które my, mieszkańcy Północy, mamy wpływ. Na zakończenie uzupełnij listę o konkretne przykłady inicjatyw, których celem jest wdrożenie procedur i zasad, które spowodowałyby, że wydobycie bogactw naturalnych będzie sprawiedliwsze i bardziej etyczne, skorzystaj z poniższych propozycji.

Przykładowe rozwiązania:
- żądanie ze strony konsumentów, by kupowane przez nich produkty a właściwie surowce potrzebne do ich wykonania nie pochodziły z obszarów, na których toczą się zbrojne konflikty o zasoby (conflict free products);
- działania rządów bogatych krajów w celu wdrożenia odpowiedniego prawa zapewniającego, że sektor prywatny funkcjonuje według jednych standardów na Północy i na Południu i działa przejrzyście (USA - Dodd-Frank Act, europejska dyrektywa ws. transparencji - w przygotowaniu);
- wsparcie rządów krajów Południa w zapanowaniu nad sytuacją w ich krajach, wdrożeniu skutecznych polityk zapewniających przejrzystość działania koncernów wydobywczych w tych krajach;
- należne wpływy (np. podatek od surowców).