Grabież energii - bogata (w zasoby) Nigeria

Miejsce:
sala lekcyjna, uczniowie powinni siedzieć w dużym kole.

Materiały:
ścienna mapa Afryki lub świata, kartki do notatek, przybory do pisania, powielony dla grup załącznik nr 1 oraz załącznik nr 2.

Cel ogólny:
Uświadomienie uczniom, że obecne światowe zużycie energii jest zbyt duże i rozrzutne korzystanie z węgla, ropy naftowej i gazu jest błędem, którego nie da się naprawić poprzez korzystanie z energii jądrowej, agropaliw, a także odnawialnych źródeł energii. Najważniejszym krokiem jest znaczące ograniczenie zużycia energii.

Cele szczegółowe:
- uczennica/uczeń wyjaśnia pojęcia: bilans energetyczny, energia pierwotna, energia wtórna, paliwo umowne (toe),
- wymienia odnawialne i nieodnawialne źródła energii,
- wskazuje na mapie rozmieszczenie surowców energetycznych na świecie,
- charakteryzuje problem wyczerpywania się złóż energetycznych na przykładzie ropy naftowej,
- wymienia sposoby zmniejszania deficytu energii opisuje zróżnicowanie wielkości produkcji
i zużycie par capita energii elektrycznej w wybranych państwach świata,
- analizuje związek między ilością zużycia energii elektrycznej per capita z poziomem rozwoju gospodarczego i społecznego kraju,
- ocenia konieczność zmian w wykorzystaniu surowców energetycznych na świecie oraz sposobie korzystania z energii.

Wstęp
Scenariusz ukazuje, w szerszym niż podręczniki świetle, zagadnienia związane bilansem energetycznym świata oraz rozmieszczeniem surowców energetycznych i produkcją energii na świecie. Zajęcia wymagają podstawowej wiedzy na temat energetyki na świecie.

Przebieg zajęć
Podziel uczniów na 4-5 osobowe grupy i ogłoś konkurs na odgadnięcie o jakim państwie będzie mowa. Zwycięskiej drużynie możesz wstawić plusy lub wynagrodzić ich w inny sposób. Rozdaj kartki i poproś o wpisanie na nich w kolejnych wierszach cyfr od 1 do 7. Zasady są takie, że będziesz odczytywać informacje o kraju, którego nazwę należy odgadnąć. Po każdych dwóch informacjach uczniowie zapisują nazwę kraju, która wydaje im się najbardziej prawdopodobna. Ponieważ łącznie podasz 14 informacji o kraju, każda drużyna ma siedem „strzałów". Odpowiedzi zapisuje na kartce przy kolejnych numerach od 1 do 7. Wygra ta drużyna, która najwcześniej odgadnie nazwę państwa, czyli wpisze prawidłową nazwę przy najniższej cyfrze.
1. Językiem urzędowym jest tu angielski. Jest 7 krajem na świecie pod względem liczby mieszkańców. W kraju mieszka ponad 170 milionów osób.
2. Najważniejszą rolę w gospodarce tego kraju odgrywa przemysł wydobywczy, a zwłaszcza eksploatacja złóż ropy naftowej. Eksport ropy to główne źródło dochodu narodowego tego kraju.
3. Kraj uzyskał niepodległość ponownie w 1960 roku.
4. Pochodził stąd multiinstrumentalista Fela Kuti, którego muzykę określa się Afrobeatem.
5. Kraj ten jest trzecim największym producentem filmów fabularnych na świecie. W wytwórniach filmowych zwanych Nollywoodem, powstaje do 500 filmów rocznie.
6. Głównymi uprawami żywieniowymi są: maniok, sorgo, proso, kukurydza, bataty i ryż. Uprawia się także palmę olejową, kakaowiec, orzeszki ziemne i bawełnę. Olej palmowy, kakao, bawełnę i kauczuk przeznacza się głównie na eksport.
7. Przeciętna długość życia wynosi niecałe 52 lata. Ponad 60% dorosłych (powyżej 15 roku życia) mieszkańców tego kraju to analfabeci.
8. 64,4% mieszkańców tego kraju żyje za mniej niż 1,25 USD dziennie, a ponad 35% nie ma dostępu do czystej wody.
9. PKB per capita wyniosło tu w 2010 roku 2578 USD, ale wartość nominalna PKB (czyli według bieżącej wartości pieniądza) w wysokości ponad 200 mld USD uplasowało ten kraj na 41 miejscu w rankingu wielkości gospodarek świata.
10. Jest to najludniejszy kraj na kontynencie, mieszka w nim 1/5 Afrykańczyków.
11. Największe miasto kraju to Lagos, ma około 10 min mieszkańców.
12. Jego nazwa pochodzi od trzeciego pod względem długości i powierzchni dorzecza rzeki Afryki, która tu uchodzi do Oceanu Atlantyckiego.
13. Jego stolica to Abudża.
14. Sąsiaduje z Beninem, Nigrem, Czadem i Kamerunem.

Właściwa odpowiedź to Nigeria. Sprawdź, która drużyna odgadła nazwę kraju i która zrobiła to najwcześniej. Wyjaśnij, że konkurs poza pobudzeniem umysłów i rywalizacją, miał na celu również przedstawienie podstawowych informacji o Nigerii, gdyż dziś będziemy się zajmować tym krajem i jego związkami ze światową energetyką. Poproś uczniów o przypomnienie pojęć: energia pierwotna, energia wtórna, bilans energetyczny, paliwo umowne (toe), a także by wymienili odnawialne i nieodnawialne źródła energii oraz przypomnieli (w oparciu o atlasy), jak rozmieszczone są surowce energetyczne na świecie.
Poproś, by uczniowie w grupach zdefiniowali pojęcie „bezpieczeństwa energetycznego", a następnie zastanowili się dlaczego w debacie publicznej w Polsce i w Europie jest to tak często poruszana kwestia.
Po przedstawieniu definicji i wniosków przez uczniów, wyjaśnij, że zasoby paliw kopalnych kurczą się w zastraszającym tempie, a wzrost zapotrzebowania na energię nie spada - wręcz przeciwnie - rośnie coraz szybciej. W latach 1971¬2008 roczne zużycie energii pierwotnej wzrosło z 5553 Mtoe do 12267 Mtoe czyli zużywamy ponad dwukrotnie więcej energii niż 40 lat temu.
W krajach wysokorozwiniętych wzrost zużycia nie był aż tak duży (61%), jak w krajach globalnego Południa, gdzie wzrost zużycia wyniósł ponad 200%. Wynika to z tego, że już kilkadziesiąt lat temu mieszkańcy globalnej Północy, budując swój dobrobyt zużywali mnóstwo węgla i ropy, a dodatkowo kryzys w latach 70. XX wieku spowodował zmniejszenie energochłonności niektórych działów gospodarki. Największe wzrosty zużycia energii dotyczą tzw. krajów wschodzących gospodarek, m.in. Chin czy Indii. Oczywiście różnica w zużyciu energii per capita w krajach globalnej Północy i Południa (także w krajach najszybciej rozwijających się) jest wciąż ogromna.
Kraje wysokorozwinięte od ponad 150 lat rozwijają swoje gospodarki korzystając z paliw kopalnych.
Tą samą drogą idą kraje rozwijające się, także te, które są eksporterami ropy i gazu. „Przyjrzyjmy się Indonezji - do niedawna znaczącemu eksporterowi i krajowi członkowskiemu kartelu OPEC (ang. Organization of the Petroleum Exporting Countries, Organizacja Krajów Eksportujących Ropę Naftową). Wydobycie ropy przez około 20 lat utrzymywało się na poziomie 1,5 miliona baryłek dziennie, jednak wyczerpywanie się złóż doprowadziło do spadku wydobycia do poziomu z początku lat 70. Jednocześnie w kraju systematycznie rosło zużycie ropy - aż do poziomu przekraczającego produkcję. Indonezja, wciąż pozostająca znaczącym producentem ropy, z eksportera stała się kolejnym krajem importującym ropę i konkurującym na rynku o jej dostawy z zewnątrz. W maju 2008 roku Indonezja wystąpiła z OPEC."3
Tak więc z jednej strony mamy zapotrzebowanie na paliwa kopalne w krajach bogatej Północy, z drugiej strony wśród wschodzących gospodarek, a obok tego w dziesiątkach krajów najmniej rozwiniętych, których rozwój także zależny jest od energii elektrycznej, ale których na nią nie stać. W 2009 roku głównymi eksporterami ropy naftowej były: Arabia Saudyjska, Federacja Rosyjska, Iran, Nigeria, Irak i Kuwejt, głównymi importerami zaś: USA, Japonia, Korea, Niemcy, Włochy, Francja, Indie, Holandia, Chiny, Hiszpania.
Rozdaj grupom powielony załącznik nr 1 zawierający porównanie zużycia energii na osobę w Nigerii i Polsce oraz bilans energetyczny tych krajów. Przypomnij, że Nigeria jest 12 największym producentem ropy naftowej na świecie i 8 największym jej eksporterem. Przypomnij również, że PKB per capita wyniosło tam w 2010 roku blisko 8 razy mniej niż w Polsce, ale wartość nominalna PKB uplasowała ten kraj na 41 miejscu w rankingu wielkości gospodarek świata (Polska jest na 22 miejscu). Przypomnij, że 64,4% mieszkańców tego kraju żyje za mniej niż 1,25 dolara dziennie, a ponad 35% nie ma dostępu do czystej wody.
Poproś o porównanie danych z załącznika i poszukanie odpowiedzi na pytanie: dlaczego w kraju o tak bogatych złożach ropy ponad połowa ludzi żyje w skrajnym ubóstwie?
Następnie wyświetl 20-minutowy film pt. „Cena ropy" („Oil for nothing"). Dokument nakręcony we wrześniu 2011 r. w Delcie Nigru jest doskonałym dowodem na wykorzystywanie krajów globalnego Południa w celu zabezpieczenia dostaw ropy i gazu na potrzeby europejskich konsumentów.
Film dostępny z napisami w jęz. polskim: http://www.youtube.com/watch7vshw67QC2cpwI. „Film stawia nas - Europejczyków twarzą w twarz z konsekwencjami naszych nawyków konsumpcyjnych, retoryką naszych polityków i podwójnymi standardami naszych firm wydobywczych. Z każdym niepotrzebnym zakupem, każdym lotem samolotem i niekończącą się pogonią za coraz bardziej komfortowym stylem życia uzasadniamy działania europejskich polityków starających się zapewnić bezpieczeństwo dostaw energii za wszelką cenę. Dajemy również przestrzeń do rozwoju firmom takim jak np. pokazywany w filmie koncern ENI, których standardy społeczne czy środowiskowe nigdy nie znalazłyby zrozumienia w Europie."11 Po zakończeniu projekcji pozostaw czas na wyrażenie wrażeń i dyskusję. Przeprowadź krótkie doświadczenie z wyobraźnią. Poproś uczniów, żeby wyobrazili sobie, że nagle dziś, teraz przestaje działać elektryczność, przez tydzień nie będzie dostaw prądu. Jak będzie wyglądać przez ten czas ich życie i ich rodzin. Poproś, aby uczniowie zastanowili się, co się stanie, czego nie będą mogli zrobić jak zwykle, co trzeba będzie zrobić inaczej lub wcale? Wypiszcie te rzeczy na tablicy lub w grupach na dużych arkuszach papieru. W jakich sytuacjach brak energii elektrycznej będzie najbardziej uciążliwy (lodówka, pranie, gotowanie, oświetlenie, ogrzewanie domu, podgrzanie wody, praca, nauka, zabawa, komunikacja z innymi)? Bez czego możemy się przez te kilka dni obejść? A jak by to wyglądało gdyby prądu nie było przez miesiąc? Jaka część urządzeń i zużycia prądu przypada na rzeczy znacznie ułatwiające nam życie lub służące do pracy, a ile na mniej istotne rzeczy (np. suszarka do włosów, lokówka, konsola do gier, gofrownica)? Do czego w pierwszej kolejności zużywają energię mieszkańcy globalnego Południa? W jaki sposób możliwość korzystania z energii zmieniłaby ich sytuację?
Rozdaj uczniom powielony załącznik nr 2.
Wyjaśnij, że wskaźniki zużycia energii pierwotnej per capita w najbiedniejszych krajach, a szczególnie w krajach Afryki Subsaharyjskiej oraz w najmniej rozwiniętych krajach Azji są nawet kilkadziesiąt razy niższe od krajów globalnej Północy. W wielu najbiedniejszych krajach wskaźniki zużycia energii nie zmieniły się znacząco od ponad 40 lat.
„W drugiej połowie XX w. energia elektryczna stała się najdoskonalszą i najbardziej uniwersalną postacią energii, wpływała na niemal wszystkie sfery życia i ludzkiej działalności. Umożliwiała szybki rozwój społeczno-gospodarczy świata - zwłaszcza krajów uprzemysłowionych. Dzięki swoim zaletom energia elektryczna zrewolucjonizowała przemysł, transport, budownictwo i gospodarkę komunalną oraz ułatwiła prowadzenie gospodarstw domowych. Skala zastosowań energii elektrycznej spowodowała, że wiek XX często jest nazywany wiekiem elektryczności. Wysoki wzrost światowej produkcji energii elektrycznej występował nadal w ostatnich trzech dekadach. Jednak wzrost ilościowy tej produkcji w poszczególnych regionach świata był bardzo nierównomierny - wysoki w krajach uprzemysłowionych Europy, Ameryki
Północnej, Dalekiego Wschodu i Pacyfiku oraz bardzo niski w większości krajów Afryki, Południowej Azji i Ameryki Łacińskiej.
Świadczą o tym wskaźniki zużycia energii elektrycznej per capita."
W raporcie UNDP (United Nations Development Programme, Program Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju) pt. „Towards an \'Energy Plus\' Approach for the Poor" („Ku podejściu \'Energia +\' dla biednych") ze stycznia 2012 r. stwierdzono, że rozwój nie może mieć miejsca bez dostępu do energii, a problem ubóstwa nie zostanie rozwiązany w trwały sposób bez brania tego pod uwagę.
Z raportu wynika, że blisko połowa ludzi na świecie nie ma dostępu do nowoczesnych usług energetycznych, a ponad 20%, czyli 1,4 mld pozostaje bez dostępu do energii w ogóle. Około 2,7 mld ludzi, czyli prawie 40% populacji świata do gotowania i ogrzewania domostwa używa drewna, węgla drzewnego i odchodów zwierzęcych.
Wprowadź pojęcie „ubóstwa energetycznego", czyli braku dostępu do nowoczesnych usług energetycznych. Usługi te są zdefiniowane jako dostęp gospodarstw domowych do energii elektrycznej i nowoczesnych sposobów gotowania i ogrzewania (np. paliwa i piece, które nie powodują zanieczyszczenia powietrza w domach).
Podsumuj zajęcia stwierdzeniem, że zasoby energii są ograniczone i by zapewnić bezpieczeństwo energetyczne Europy, rządy krajów europejskich próbują przejmować zasoby energetyczne ubogich krajów z Południa, pozbawiając je surowca (z którego mogliby w zrównoważony sposób korzystać w przyszłości), nie rekompensując tego w żaden sposób, dodatkowo wyniszczając społeczności lokalne (poprzez utratę ziemi i inwentarza, a co za tym idzie utratę tradycyjnych źródeł utrzymania, pracę w ciężkich, często zagrażających życiu i zdrowiu warunkach, represje w przypadku protestów), zanieczyszczając i degradując środowisko naturalne czy wspierając reżimy.
Na zakończenie podziel uczniów ponownie na 4 lub 6 grup i poproś, aby grupy parzyste zajęły się pytaniem: co możemy robić indywidualnie? Zaś grupy nieparzyste: co powinny robić rządy krajów europejskich? Odpowiedzi powinny przybrać formę poradnika dla konsumentów oraz petycji do władz UE i rządów. Przeznacz na przygotowanie prac ok. 15 minut, a następnie poproś o ich prezentację.
W razie potrzeby uzupełnij wypowiedzi uczniów.

Praca domowa
W ciągu życia jednego pokolenia wyczerpujemy ponad połowę światowych zasobów ropy i gazu. Napisz esej w odniesieniu do poniższego cytatu:
„Paliwa kopalne pozwoliły nam na stworzenie i używanie niezliczonych urządzeń i narzędzi ułatwiających pracę i życie codzienne. Z początku nie mogliśmy się im nadziwić, następnie kupowaliśmy je i używaliśmy z zachwytem, potem uznaliśmy, że posiadanie ich jest naszym świętym prawem, a w końcu uzależniliśmy się od nich w każdym aspekcie naszego życia: żywności którą kupujemy, transporcie, opiece zdrowotnej, rozrywce, wreszcie - naszej własnej tożsamości. Nasza wartość jako ludzi jest oceniana po tym, co kupujemy, ile konsumujemy i jak wiele posiadamy."
[Źródło: Ziemia na rozdrożu, http://ziemianarozdrozu.pl/encyklopedia/57/ropa-sie-konczy-i-co-z-tego]