Co oznaczają prawa człowieka dla mnie i reszty świata?

Miejsce:
sala lekcyjna, ze stolikami umożliwiającymi pracę w grupach.

Materiały:
pocięty załącznik nr 1, karteczki samoprzylepne, przybory do pisania, duży arkusz papieru (Al, pakowy), marker, pocięty załącznik nr 3.

Cel ogólny:
Zapoznanie uczniów ze światowym systemem ochrony praw człowieka, uświadomienie znaczenia praw człowieka w codziennym życiu.

Cele szczegółowe:
- uczennica/uczeń potrafi własnymi słowami wyjaśnić, czym są prawa człowieka ijakijest ich rodowód,
- wymienia podstawowe prawa człowieka, rozumie, co oznacza powszechność, niezbywalność i nienaruszalność praw człowieka,
- rozróżnia prawa pierwszej, drugiej i trzeciej generacji, rozumie znaczenie praw trzeciej generacji dla harmonijnego i sprawiedliwego rozwoju współczesnego świata,
- wie, kto powinien zapewnić warunki do korzystania z praw,
- umie wskazać wybrane dokumenty, w których są zawarte prawa człowieka (Karta Narodów Zjednoczonych, Powszechna Deklaracja Praw Człowieka, Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych, Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych, Deklaracja o Prawie do Rozwoju),
- wymienia wybrane instytucje i organizacje monitorujące przestrzeganie praw człowieka, uświadamia sobie znaczenie praw człowieka w codziennym życiu,
- dostrzega znaczenie respektowania praw człowieka w rozwoju społeczeństw. 

Przebieg zajęć

Zapisz na tablicy cytat z Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka „Uznanie przyrodzonej godności oraz równych i niezbywalnych praw wszystkich członków wspólnoty ludzkiej jest podstawą wolności, sprawiedliwości i pokoju na świecie". Poinformuj uczniów, że dziś będziecie zajmować się prawami człowieka. Podziel uczniów na 8 grup i rozlosuj wśród nich postaci z załącznika nr 1, rozdaj karteczki samoprzylepne do notatek i przybory do pisania. Poproś, aby uczniowie zastanowili się i wynotowali, jakie prawa miały wylosowane przez nich postaci. Poproś, aby przez chwilę zastanowili się jak wyglądało życie tej osoby, a także by porównali swoje prawa z prawami, które posiadały te osoby i wypisali te prawa, które dziś nam wydają się zupełnie naturalne, a które w innym czasie lub w innym miejscu były i są nieobecne lub nie są respektowane. Każde prawo powinno znaleźć się na osobnej karteczce. Po zakończeniu poproś przedstawicieli grup o odczytanie wymienionych praw. Poproś o refleksję na temat praw człowieka w historii i współcześnie. Zapytaj czy w mniemaniu uczniów społeczność międzynarodowa i rządy krajów powinny zapewnić ludziom jeszcze jakieś prawa, które nie zostały wypisane wcześniej - jeśli tak, należy je wypisać na karteczkach. Wszystkie karteczki będą potrzebne w dalszej części zajęć.

Następnie przedstaw historię praw człowieka, genezę uchwalenia Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka oraz jej rozwinięcia w postaci Międzynarodowego Paktu Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych (1966 r.) oraz Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych. Wyjaśnij, że do praw człowieka odwołują się liczne konwencje międzynarodowe, a także konstytucje poszczególnych państw.

Wyjaśnij, że koncepcja praw człowieka zakłada, że przysługują one każdemu człowiekowi tylko dlatego, że jest on człowiekiem. Prawa człowieka są więc przyrodzone i powszechne - przysługują każdej osobie z racji urodzenia, należą do każdego człowieka stanowiąc część jego człowieczeństwa. Prawa człowieka są niezbywalne (tzn. nikt nie może się ich zrzec, nawet dobrowolnie), nienaruszalne (istnieją niezależnie od władzy i nie mogą być przez nią regulowane, państwo ma służyć jako narzędzie ich ochrony i realizacji), naturalne i niepodzielne (są wzajemnie od siebie zależne). Poszanowanie praw człowieka i godności ludzkiej jest uznawane za podstawę sprawiedliwości i pokoju na świecie.
Szczególny nacisk połóż na uświadomienie uczniom, że Powszechna Deklaracja Praw Człowieka wraz z dodatkowymi konwencjami i paktami stanowi pierwszy na taką skalę i tak istotny zestaw dokumentów odnoszący się do życia wszystkich ludzi na Ziemi. Jak podkreślała Mary Robinson, była Wysoki Komisarz Narodów Zjednoczonych ds. Praw Człowieka w przemówieniu z września 1999 roku „prawa człowieka nie mogą być dobrem luksusowym, ale dobrem powszechnym, bez względu na to, czy ktoś mieszka w Luandzie, czy w Londynie".

Obowiązujące międzynarodowe pakty dzielą prawa i wolności na:
• osobiste - bezpośrednio dotyczące egzystencji człowieka (prawo do życia, zakaz tortur, prawo do wolności, prawo do prywatności, wolność myśli, sumienia i wyznania, prawo do rzetelnego procesu sądowego),
• polityczne i publiczne - gwarantujące jednostce możliwość aktywnego udziału w rządzeniu państwem (wolność stowarzyszania się, wolność zgromadzeń, prawo do wybierania swoich przedstawicieli i bycia wybieranym, prawo do informacji o działaniach władz),
• ekonomiczne, socjalne i kulturalne (prawo do własności, swobodnego prowadzenia działalności gospodarczej, do pracy; prawo do urlopu, do zabezpieczenia socjalnego, prawo do edukacji, prawo do opieki zdrowotnej; prawa do korzystania z dóbr kultury).

Wyjaśnij, że pierwsze dwie grupy, czyli prawa i wolności osobiste oraz polityczne, zaliczane są do tzw. praw pierwszej generacji. Prawa ekonomiczne, socjalne i kulturalne są prawami drugiej generacji. Między prawami pierwszej i drugiej generacji widać istotną różnicę. Prawa drugiej generacji opierają się na aktywnej postawie państwa w zapewnieniu praw swoim mieszkańcom. Natomiast prawa pierwszej generacji są zwrócone przeciw państwu - tzn. chronią jednostkę przed ograniczeniami nakładanymi przez władzę państwa (choć np. realizacja prawa do życia wymaga aktywnego działania państwa, np. zapewnienie opieki medycznej, ochrona przed przemocą).

Rozłóż na środku klasy albo powieś na tablicy arkusz papieru podzielony na trzy kolumny, pierwsze dwie zatytułuj „prawa I generacji" i „prawa II generacji" (trzecia kolumna na razie pozostaje niezatytułowana). Poproś uczniów o podzielenie karteczek z prawami wypisanymi w pierwszej części zajęć na kategorie zwane generacjami i przyklejenie ich na arkuszu papieru we właściwych kolumnach. Zapytaj czy znalazły się takie prawa, które nie pasują do pierwszej ani drugiej kolumny. Poproś o ich odczytanie.

Wyjaśnij, że Powszechna Deklaracja Praw Człowieka powstała ponad 60 lat temu, a główne pakty szczegółowo regulujące ochronę praw człowieka ponad 40 lat temu. Od tego czasu świat bardzo się zmienił pod wieloma względami, a szczególną rolę odgrywa globalizacja. W związku z tym konieczne staje się zagwarantowanie nowych praw - zwanych prawami człowieka trzeciej generacji. Prawa te odnoszą się do jakości życia, zalicza się do nich: prawo do rozwoju, prawo do pokoju, prawo do bezpiecznego środowiska, prawo do korzystania ze wspólnego dziedzictwa ludzkości. Ich realizacja wymaga i opiera się na współpracy międzynarodowej. Są to jednocześnie prawa indywidualne i zarazem kolektywne, gdyż odnoszą się zarówno do pojedynczych osób, jak i do całych narodów. Więcej informacji na ten temat: http://www.unic.un.org.pl/prawa_czlowleka/pcz_ trzecia_generacja.php.

Poproś o uzupełnienie trzeciej kolumny karteczkami i wpisz jej tytuł. Poproś, aby uczniowie usiedli w dużym kole.
Rozdaj każdemu z uczniów kartkę. Niech każdy wyobrazi sobie swojego rówieśnika, obojętnie czy dziewczynę czy chłopca, z dowolnego kraju (nieważne czy Szwecji, Bułgarii, Rosji, Indii, Peru czy jakiegokolwiek innego), a następnie na kartce napisze, jakie marzenia ma ta wyobrażona osoba, kim chciałaby być, co w życiu zobaczyć, co osiągnąć, czego się nauczyć, co poznać, kogo poznać. Przeznacz na ćwiczenie około 5 minut. Każdy opisując marzenia swego rówieśnika miał w głowie jego wyobrażenie, ale także dopasowywał marzenia do wyobrażonych możliwości tej osoby. Dalsza część ćwiczenia ma pokazać, że każdy z nas ma prawo do takich samych marzeń i do tego, by je zrealizować.

Rozlosuj wśród uczniów karteczki-wizytówki (załącznik nr 2), na których uczeń znajdzie imię i kraj pochodzenia jakiejś osoby. Poproś uczniów, żeby wyobrazili sobie, ze wylosowana przed chwilą postać ma takie same marzenia i plany życiowe jak wcześniej wymyślona przez ucznia osoba. Wyjaśnij uczniom, by w razie potrzeby dostosowali końcówki z żeńskich na męskie i odwrotnie, a następnie poproś, by wybrane osoby opowiedziały o marzeniach wylosowanej postaci oraz powiedziały kim była postać wymyślona przez ucznia.

Po kilku zaprezentowanych postaciach, zapytaj uczniów o ich odczucia w sytuacji zmiany osoby marzącej. Możesz poprosić, by uczniowie jeszcze raz zmienili postać przekazując wizytówki sąsiadowi po prawej stronie. Okaże się, że te same marzenia może mieć zarówno Kacper z Polski, Dilma z Brazylii i Gloria z Filipin. Być może już w trakcie ćwiczenia pojawią się refleksje uczniów co do możliwości zrealizowania pewnych marzeń w różnych częściach świata. Może pojawić się sytuacja, w której autor marzeń wymyślił sobie postać z mniej rozwiniętego kraju ijej oczekiwania od życia są skromne, a wylosowana postać będzie pochodziła z bogatej Północy, wówczas marzenia w ocenie uczniów mogą być nieadekwatne - ale czy rzeczywiście?
Czy wszyscy mieszkańcy Północy chcą być bogaci, sławni i podróżować po świece zamiast wieść spokojne szczęśliwe życie, a może autor marzeń odebrał mieszkańcowi globalnego Południa prawo do sukcesu w amerykańskim stylu? Ćwiczenie ma uświadomić, że niezależnie skąd pochodzisz masz prawo dążyć do tego, by się rozwijać w wybranym przez siebie kierunku, niezależnie od koloru skóry, narodowości, kraju pochodzenia, płci,języka, wyznania, poglądów politycznych i innych, pochodzenia społecznego czy majątku.

Praca domowa
Podziel uczniów na grupy i poproś o przygotowanie 8-10 minutowych prezentacji na temat organizacji i instytucji zajmujących się działaniami na rzecz praw człowieka i monitorowaniem ich przestrzegania. Poproś, aby w prezentacji oprócz ogólnych informacji o działaniach organizacji pojawiła się informacja na temat bieżącego projektu/problemu, nad rozwiązaniem którego pracuje organizacja oraz, by uczniowie znaleźli odpowiedź na pytanie czy młodzież może włączyć się w jakiś sposób w te działania.

Literatura:
Prawa człowieka na stronie Tygodnia Edukacji Globalnej,
http://fed.home.pl/teg/index.php?option=com_content&view=category&layout=blog&id=38&Itemid=185
Strona Amnesty International na temat praw człowieka,
http://amnesty.org.pl/prawa-czlowieka.html
Karta Praw Podstawowych UE,
http://eurlex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:C:2010:083:0389:0403:PL:PDF
Katarzyna Staszewska, Marek Marczyński,
Polska pomoc rozwojowa a Deklaracja ONZ o Prawie do Rozwoju. Próba oceny.
Instytut Globalnej Odpowiedzialności,
http://www.socialwatch.org/sites/default/files/pdf/en/polsce14_2008_pol.pdf
Marek Marczyński, Od prawa do rozwoju do pomocy rozwojowej [w:] Globalna Północ –
Globalne Południe. Kwartalnik o rozwoju, odpowiedzialności globalnej i prawach człowieka, 2008,
http://www.igo.org.pl/pobierz/kwartalnik/01/prawo-do-rozwoju_marczynski.pdf
Snježana Bokulić i Preti Taneja (red.), Edukacja rozwojowa z perspektywy praw człowieka. Podręcznik dla działaczy nowych krajów członkowskich UE, Minority Rights Group International, 2011,
http://www.minorityrights.org/download.php?id= 1037
Strona Ośrodka Informacji ONZ w Warszawie poświęcona prawom człowieka,
http://www.unic.un.org.pl/prawa_czlowieka/index.php
Raport o rozwoju społecznym 2011. Zrównoważony rozwój i równość: Lepsza
przyszłość dla wszystkich. Podsumowanie.
http://hdr.undp.org/en/media/HDR_2011_PO_ Summary.pdf
Andy Storey, Mierzenie rozwoju społecznego
[w:] Lokalnie – globalnie. Kluczowe zagadnienia studiów nad rozwojem, wyd. PAH, Warszawa
2010