Prawa człowieka - prawo do rozwoju

Miejsce:
sala lekcyjna, ze stolikami umożliwiającymi pracę w grupach oraz z rzutnikiem i dostępem do internetu.

Materiały:
arkusze papieru, mazaki, powielony dla grup załącznik nr 1, atlasy lub ścienna mapa polityczna świata.

Cel ogólny:
Uświadomienie roli praw człowieka w niwelowaniu różnic w rozwoju społeczno-ekonomicznym na świecie, ze szczególnym uwzględnieniem prawa do rozwoju.

Cele szczegółowe:
- uczennica/uczeń wyjaśnia pojęcia: wskaźnik rozwoju społecznego (HDI), produkt krajowy brutto, dzietność kobiet, wskaźnik skolaryzacji, ślad ekologiczny (footprint), Happy Planet Index (HPI), ubóstwo,
- omawia składowe poszczególnych wskaźników Happy Planet Index i Wskaźnika Rozwoju Społecznego,
- charakteryzuje rozmieszczenie państw według wskaźników HDI i HPI,
- wymienia mechanizmy narastania nierówności pomiędzy krajami o wysokim i niskim poziomie rozwoju społecznego,
- potrafi własnymi słowami wyjaśnić, czym są prawa człowieka,
- wymienia podstawowe prawa człowieka, rozumie, co oznacza powszechność, niezbywalność i nienaruszalność praw człowieka,
- rozróżnia prawa pierwszej, drugiej i trzeciej generacji, rozumie znaczenie praw trzeciej generacji dla harmonijnego i sprawiedliwego rozwoju współczesnego świata,
- wie, kto powinien zapewnić warunki do korzystania z praw,
- umie wskazać wybrane dokumenty, w których są zawarte prawa człowieka (Karta Narodów Zjednoczonych, Powszechna Deklaracja Praw Człowieka, Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych, Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych, Deklaracja o Prawie do Rozwoju),
- opisuje przypadki łamania praw człowieka,
- uświadamia sobie znaczenie respektowania praw człowieka w rozwoju społeczeństw,
- uświadamia sobie rolę obywateli w międzynarodowej współpracy na rzecz rozwoju.

Przebieg zajęć

Zapytaj uczniów czy Polska jest biednym (rozwijającym się) krajem, czy bogatym? Na którym miejscu wśród 187 państw świata uplasowałaby się Polska pod względem rozwoju? Poproś o podanie konkretnego miejsca na liście państw. Zapytaj czym kierują się uczniowie, co brali pod uwagę sytuując Polskę w tym, a nie innym miejscu. Zapisz hasłowo na tablicy te czynniki, o których myśleli uczniowie. Następnie zapytaj, czy jest kraj do którego chcieliby się przeprowadzić i dlaczego wybrali akurat ten kraj. Czy są kraje, w których chcieliby się urodzić i takie, z których nie chcieliby pochodzić, dlaczego?
Czy wszyscy na świecie mają podobne możliwości rozwoju? Od czego one zależą?

Wyjaśnij uczniom, że istnieją różne sposoby mierzenia rozwoju krajów. Najbardziej popularnym wskaźnikiem jest oddający zamożność obywateli Produkt Krajowy Brutto per capita - typowo ekonomiczny wskaźnik, który oblicza się, dzieląc wartość PKB państwa przez liczbę jego mieszkańców. Jednak wskaźnik ten w niepełny sposób odzwierciedla jakość życia obywateli.

Kolejnym, znacznie lepiej oddającym poziom rozwoju krajów, jest Wskaźnik Rozwoju Społecznego (ang. Humań Development Index, HDI), który oprócz dochodu narodowego per capita w USD (liczonego według parytetu nabywczego waluty) obejmuje także oczekiwaną długość życia, średnią liczbę lat edukacji pobranej przez mieszkańców w wieku 25 lat i starszych oraz oczekiwaną liczbę lat edukacji dla dzieci rozpoczynających proces kształcenia. Jest to wskaźnik corocznie obliczany przez Program Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju (UNDP). UNDP przygotowuje również dodatkowe zestawienia krajów np. wskaźnik nierówności płci czy wieloaspektowy wskaźnik ubóstwa.6

Jeszcze jeden wskaźnik, na który warto zwrócić uwagę to Happy Planet Index (HPI)7 - wskaźnik dobrobytu, uwzględniający oddziaływanie na środowisko przyrodnicze. Szacowany jest na podstawie trzech elementów: oczekiwanej długości życia (co może obrazować jakość opieki zdrowotnej i warunki bytowe), deklaracji mieszkańców czy są szczęśliwi i zadowoleni ze swojego życia (wskaźnik wyliczony na podstawie badań opinii publicznej przeprowadzonych w każdym z krajów na próbie około 1000 osób w wieku powyżej 15 lat) oraz śladu ekologicznego (ecological footprint), czyli miary zapotrzebowania człowieka na zasoby naturalne Ziemi (mierzonej w ilości gruntów niezbędnych przy obowiązujących w danym kraju wzorcach konsumpcji). Zapytaj uczniów, który wskaźnik wydaje im się najlepiej odzwierciedla jakość życia w danym kraju i możliwości rozwoju jego mieszkańców?

Podziel uczniów na 4 osobowe grupy i rozdaj powielony załącznik nr 1. Możesz również rozdać atlasy z mapą polityczną świata lub powiesić ścienną mapę polityczną. Poproś, aby każda grupa wypisała 3 rzeczy które zaciekawiły, zdziwiły ją najbardziej. A następnie poproś o ich przedstawienie, pozwól uczniom na krótką wymianę zdań na ten temat. Zapisuj na tablicy pytania, które się pojawiły w trakcie rozmowy. Jakie wnioski można wyciągnąć z takiego zestawienia?

Powiedz uczniom, że laureat Nagrody Nobla w dziedzinie ekonomii - Amartya Sen, ubóstwo definiuje jako ograniczenia możliwości życiowych dostępnych jednostce, a niejako niski poziom dochodów. Oznacza to, że kluczowa w walce z ubóstwem jest rezygnacja z wyłącznie ekonomicznej perspektywy. Kluczem do rozwoju według Sena jest dostęp do edukacji, informacji, wolność słowa, partycypacja społeczna (czyli udział jak największej liczby różnych grup społecznych w podejmowaniu decyzji) i zaangażowanie kobiet.

Pokaż uczniom mapę obrazującą Wskaźnik Rozwoju Społecznego (w załączniku nr 2, aktualne mapy można znaleźć na stronie http://hdr.undp.org/). Poproś, aby uczniowie w tych samych grupach zastanowili się i zapisali na arkuszach papieru, dlaczego niektóre kraje są słabo rozwinięte i jakie napotykają przeszkody w przezwyciężeniu ubóstwa. Zasugeruj uczniom, aby dla ułatwienia przywoływali w myślach różne kraje czy regiony świata tak, aby wypisać jak najwięcej przyczyn. Przeznacz na zadanie ok. 15 minut, po zakończeniu poproś grupy o prezentację. W razie potrzeby uzupełnij wypowiedzi uczniów. Wśród przyczyn nierównego rozwoju krajów powinny znaleźć się: warunki geograficzne, uwarunkowania historyczne, sytuacja geopolityczna, brak wydajnych struktur państwowych, dług zewnętrzny, bariery handlowe, neokolonializm, skutki zmian klimatu, polityka bardziej wpływowych państw i korporacji, wojny, a także łamanie praw człowieka - zarówno przyczyna, jak i konsekwencja biedy (m.in. zbyt trudny dostęp do edukacji na każdym poziomie nauczania, niedostateczna opieka medyczna, ze szczególnym uwzględnieniem zdrowia reprodukcyjnego, niski udział kobiet w podejmowaniu decyzji i we władzach).

Wyjaśnij uczniom, że każdy kraj, podobnie jak każdy człowiek, ma prawo do rozwoju. Idea ta została zapisana w prawie międzynarodowym w roku 1986, kiedy to ONZ proklamowała Deklarację Prawa do Rozwoju. Pierwszy artykuł Deklaracji mówi, że „Prawo do rozwoju jest nienaruszalnym prawem człowieka, na podstawie którego każdy człowiek i wszystkie narody są uprawnione do uczestnictwa, przyczyniania się i korzystania z rozwoju gospodarczego, społecznego, kulturalnego i politycznego, w którym wszystkie prawa człowieka i podstawowe wolności mogą być w pełni zrealizowane". Deklaracja mówi również, że „Państwa mają obowiązek współpracować ze sobą w interesie zapewnienia rozwoju i usunięcia przeszkód na drodze do rozwoju. Kraje powinny realizować swoje prawa i wypełniać swoje obowiązki w taki sposób, aby promować nowy międzynarodowy ład gospodarczy oparty na suwerennej równości, wzajemnej zależności, wzajemnych interesach i współpracy pomiędzy wszystkimi państwami, jak również zachęcać do przestrzegania i realizacji praw człowieka" oraz „Konieczne są trwałe działania zmierzające do propagowania szybszego rozwoju krajów rozwijających się. Jako uzupełnienie wysiłków krajów rozwijających się, niezbędna jest skuteczna współpraca międzynarodowa dla zapewnienia tym krajom odpowiednich środków i możliwości realizacji ich wszechstronnego rozwoju".

Przyjęcie takiego zapisu miało przełomowe znaczenie dla rozumienia pomocy państw globalnej Północy krajom globalnego Południa. Wcześniejsze dokumenty, precyzujące prawa człowieka, odpowiedzialność za ich realizację przekazywały państwom. Deklaracja o Prawie do Rozwoju także wymienia państwo jako podmiot odpowiedzialny za realizację tego prawa, ale wskazuje na konieczność współpracy międzynarodowej oraz zaangażowania organizacji międzynarodowych. Dzięki temu pomoc rozwojowa (obecnie nazywana współpracą rozwojową) przestała być oznaką dobrej woli ze strony bogatych państw, a stała się ich zobowiązaniem.

Przypomnij uczniom, że Polska według Wskaźnika Rozwoju Społecznego należy do grupy państw najwyżej rozwiniętych jej obowiązkiem jest wspierać kraje mniej rozwinięte. Polska wstępując do Unii Europejskiej przyjęła na siebie zobowiązania dotyczące rozmiaru pomocy rozwojowej. W2005 r. Rada Europy podjęła decyzję o podniesieniu poziomu pomocy rozwojowej do 0,58% dochodu narodowego brutto (DNB) całej UE od 2010 r., aod2015r. do poziomu 0,7% DNB (czyli poziomu zalecanego przez ONZ). Polska i inne nowe państwa członkowskie UE zadeklarowały zwiększenie pomocy dla krajów rozwijających się do poziomu 0,17% DNB do 2010 r. oraz 0,33% DNB do 2015. Niestety jak dotąd nasz kraj nie wywiązuje się ze swoich zobowiązań, przekazując zaledwie 0,08% DNB (w roku 2011 na pomoc przeznaczyliśmy 1,235 mld złotych tj. tyle, ile kosztuje wybudowanie 25 km autostrady). Z tej kwoty tylko ok. 4,2% trafia do najbardziej potrzebującego regionu czyli do Afryki Subsaharyjskiej.

W ramach podsumowania wyświetl bardzo ciekawą i przekonującą prezentację szwedzkiego lekarza i statystyka Hansa Roslinga poświęconą wzrostowi globalnej populacji oraz możliwym kierunkom rozwoju świata. Dwunastominutowy film z polskimi napisami dostępny jest na stronie: http://www.ted.com/talks/lang/en/hans_rosling_on_glo bal_population_growth.html lub http://globalnepoludnie.pl/jestes-niebieskim- pudelkiem-z-IKEI.

Na zakończenie przeprowadź ćwiczenie pt. „Optymistyczna wizja świata", rozwijające kreatywność i wyobraźnię uczniów, a jednocześnie dające nadzieję na zmniejszenie różnic w poziomie rozwoju na świecie. Podziel uczniów na 4-5 osobowe grupy. Poproś ich, aby wyobrazili sobie, że kiedy w 1948 roku przyjęta została Powszechna Deklaracja Praw Człowieka, wszystkie państwa świata podjęły z całą mocą działania na rzecz zapewnienia wszystkim ludziom praw zapisanych w Deklaracji. Jak dzisiaj wyglądałby świat?
Zadaniem uczniów będzie narysowania, napisanie reportażu lub odegranie scenki (można zaaranżować studio telewizyjne i poprosić uczniów o przygotowanie programu publicystycznego) - zadecyduj jaka forma będzie najodpowiedniejsza dla uczniów twojej klasy. Poproś, by uczniowie zastanowili się w jakim kierunku rozwinęłyby się kraje, jak podzieliłyby się zasobami, czy państwa i granice w ogóle by istniały, jak wyglądałoby rolnictwo i obrót żywnością, jak ludzie w tym świecie spędzają czas wolny, jak rozwinęła się kultura i rozrywka, o czym marzą ludzie. Poproś, by była to wizja optymistyczna ale dość realistyczna pod względem technicznym (zakładamy, że pod względem technologii i wynalazków jesteśmy w podobnym miejscu jak teraz). Uczniowie mogą wybrać pewien wycinek optymistycznej rzeczywistości do opisania.
Ćwiczenie możesz przeprowadzić w czasie lekcji lub zadać do przygotowania w ramach pracy domowej.


Literatura:

• Karta Praw Podstawowych UE, http://eurlex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:C:2010:083:0389:0403:PL:PDF
• Katarzyna Staszewska, Marek Marczyński, Polska pomoc rozwojowa a Deklaracja ONZ o Prawie do Rozwoju. Próba oceny. Instytut Globalnej Odpowiedzialności, 2008, http://www.socialwatch.org/sites/default/files/pdf/ en/polscel4_2008_pol.pdf
• Marek Marczyński, Od prawa do rozwoju do pomocy rozwojowej [w:] Globalna Północ - Globalne Południe. Kwartalnik o rozwoju, odpowiedzialności globalnej i prawach człowieka, 2008,
http://www.igo.org.pl/pobierz/kwartalnik/01/prawo-do-rozwoju_marczynski.pdf
• Snjeżana Bokulió i Preti Taneja (red.), Edukacja rozwojowa z perspektywy praw człowieka. Podręcznik dla działaczy nowych krajów członkowskich UE, Minority Rights Group International, 2011,
http://www.minorityrights.org/download.php?id=1037
• Strona Ośrodka Informacji ONZ w Warszawie poświęcona prawom człowieka, http://www.unic.un.org.pl/prawa_czlowieka/index. php
• Raport o rozwoju społecznym 2011. Zrównoważony rozwój i równość: Lepsza przyszłość dla wszystkich. Podsumowanie, http://hdr.undp.org/en/media/HDR_2011_PO_ Summary.pdf
• Andy Storey, Mierzenie rozwoju społecznego [w:] Lokalnie - globalnie. Kluczowe zagadnienia studiów nad rozwojem,