Peru - w cieniu Andów

Peru Polska
Stolica Lima Warszawa
Powierzchnia w tys. km2 1 285 313
Liczba ludności w milionach 29 38,5
HDI (miejsce w rankingu na 187 krajów) 80 39
HPI (miejsce w rankingu na 151 krajów) 24 71
PKB na osobę w dolarach wg parytetu sity nabywczej ($ PPP) 9 538 19 885
Procent mieszkańców żyjących za mniej niż 1.25 $ dziennie 5,9 0
Przewidywana długość życia (w latach) 74 76,1
Śmiertelność dzieci poniżej 5 r.ż. (na 1000 żywych urodzeń) 21 7
Alfabetyzacja dorosłych powyżej 15 r.ż. (%) 89,6 99,5
Ślad ekologiczny (globalnych ha/os) 2,0 3,9
Deklarowane poczucie zadowolenia z życia (punkty w skali 1-10) 5,6 5,8


Peru jest trzecim co do wielkości krajem Ameryki Południowej. Leży w zachodniej części kontynentu nad Oceanem Spokojnym. Jego część nabrzeżną zajmuje wąski pas nizin (gdzie mieszka większość ludności kraju), za nim wyrastają potężne góry Andy, a jeszcze dalej na wschód rozciąga się peruwiańska Amazonia. Stolicą kraju jest położona nad Pacyfikiem Lima. Większa część Peru leży w klimacie równikowym. W Amazonii jest to klimat równikowy wilgotny, a w Andach - suchy, górski.
Przed podbojem hiszpańskim w Peru [i w sąsiednich krajach) rozkwitała cywilizacja Inków, a przed nią inne, starsze, wspaniale cywilizacje. W państwie Inków - powstałym w XV wieku (do około 1400 roku było to tylko jedno z wielu wodzostw curacazgos) - budowano domy z cegły adobe (suszonej na słońcu cegły mułowej) łub kamieni, a pola nawadniano przy pomocy kanałów irygacyjnych. Inkowie zbudowali doskonałą sieć dróg (andyjska Droga Królewska mierzyła 5,1 tysięcy kilometrów - więcej niz starożytny rzymski szlak mierzony od Muru Hadnana do Jeruzalem). Kon-struowali również wiszące mosty i magazyny. Posługiwali się pismem węzełkowym zwanym kipu, które przekazywało informacje numeryczne i - prawdopodobnie - również nienumeryczne (stosowali także ideogramy tokapu, które zdobiły stroje ceremonialne i naczynia). Informacje, a także produkty, niezwykle szybko przekazywali wyspecjalizowani biegacze-posłańcy chasqui. Byli więc Inkowie doskonałymi organizatorami Na bardzo wysokim poziomie stała także ich medycyna. Z sukcesem dokonywali trepanacji czaszek i amputowali kończyny chorym. Istniał ustanowiony przez administrację zawód zbieracza ziół leczniczych. Działali również wędrowni aptekarze, którzy wozili ze sobą zioła i mineralne środki lecznicze. Inkowie udomowili ok. czterdziestu roślin. W ich państwie uprawne grunty dzielono na trzy części: plon z jednej był przeznaczony dla władcy z drugiej na utrzymanie świątyń i kapłanów, a z trzeciej korzystał lud. W państwie Inków poddani nie głodowali - byli karmieni, odziewani i nie musieli się martwić o to, jak przeżyją starość, jednak w żaden sposób nie mogli o sobie decydować - cale ich życie było zaplanowane przez władcę i jego administrację, a wszelkie przewinienia były niezwykle surowo karane.
Inkowie czcili słońce jako najważniejsze obok Wirakoczy bóstwo i uważali, że od niego pochodzi ich władca (Sapa Inca). Stolicą państwa było Cuzco położone na Płaskowyżu Andyjskim. Gdy na początku szesnastego wieku Francisco Pizarro przybył do Peru ze swoimi żołnierzami, urzędu¬jący władca zmarł nagłe w wyniku epidemii (prawdopodobnie ospy). Wybuchła tez wojna o władzę w imperium pomiędzy stronnikami dwóch przyrodnich braci, synów zmarłego władcy, Atahuałpy (czyt. ataualpy) i Huascara (czyt. uaskara). Konflikt znacznie ułatwił konkwistadorom (a pod wodzą Pizarra pozostawało wówczas zaledwie stu sześćdziesięciu ośmiu żołnierzy) pokonanie Indian. Uciekając się do podstępu, uwięzili oni króla Inków, Atahualpę, a po uzyskaniu ogromnego okupu (jedenastu ton złotych i srebrnych przedmiotów) od jego poddanych zabili władcę. Cuzco upadło w 1533 roku, a druga stolica - Vilcabamba - w 1572 roku.
Oprócz Cuzco, zabytki architektury inkaskiej podziwiać można także w ..zaginionym mieście Inków", Machu Piechu. Niezwykle ciekawym zabytkiem archeologicznym są również rysunki z Nazca, będące dziełem kultury o tej samej nazwie. Są to linie (mające około metra szerokości wgłębienia) wykreślone na powierzchni płaskowyżu Nazca (a także płaskowyżów Palpa, Ingenio i Socos), które oglądane z lotu ptaka układają się w kształty zwierząt (np. kondora, małpy, koli¬bra), roślin i figur geometrycznych.
W czasach kolonialnych mieszkańcy Peru buntowali się przeciw władzy. Najbardziej znanym było powstanie Tupaca Amaru II (1780-1783), Metysa, który twierdził, że jest potomkiem inkaskich królów. Powstanie, które miało charakter tubylczy, pochłonęło sto tysięcy ofiar Peru proklamowało niepodległość w 1821 roku. W latach 1980-2000 w kraju trwała wojna domowa. Zginęło mniej więcej siedemdziesiąt tysięcy osób. W walkach pomiędzy armią, oddziałami par¬tyzanckimi Świetlistego Szlaku oraz chłopskiej samoobrony ucierpieli głównie cywile, a przede wszystkim Indianie. W Peru żyje siedemdziesiąt siedem grup indiańskich. Posługują się one sześćdziesięcioma ośmioma językami należącymi do szesnastu rodzin językowych. Oprócz In¬dian, Metysów i białych w tym kraju mieszkają także m.in. Afroperuwiańczycy i osoby pocho¬dzenia azjatyckiego. Jednymi z głównych gałęzi gospodarki peruwiańskiej są wydobycie rud, przede wszystkim miedzi i cynku, oraz rybołówstwo.
Z różnorodnością etniczną związana jest także różnorodność kulinarna. Niektórzy twierdzą, że istnieje blisko pięćset dań, które można nazwać typowymi daniami peruwiańskimi. Wiele roślin, które jemy w Polsce, było udomowionych i uprawianych przez Indian. Należy do nich ziemniak. W Peru rośnie dwa i pół tysiąca zarejestrowanych odmian ziemniaka. Nic więc dziwnego, ze roślina ta pojawia się w wielu daniach, szczególnie w regionie andyjskim, gdzie poddaje się ją również suszeniu. Znanym daniem ziemniaczanym jest papa a la Huancaina (czyt. uankaina), czyli ziemniak po huankainańsku. Jest to sałatka z gotowanego żółtego ziemniaka w ostrym sosie zrobionym ze świeżego białego sera (podobnego do fety), ostrej żółtej papryki (można za¬stąpić kurkumą), zagęszczonego mleka i soli zmiksowanych w blenderze (można też dodać np. pokruszone krakersy). Jednak potrawą uznawaną za dziedzictwo narodowe jest ceviche (czyt. sewicze): pokrojona na kawałki surowa ryba przyprawiona sokiem z cytryny, czerwoną cebułą, ostrą papryką i solą. Popularnym daniem jest także smażony kurczak podawany ze smażonymi ziemniakami (lub smażonymi bananami) i surówką warzywną oraz szaszłyki z wołowych serc - anticuchos (czyt. antikucios).
W zależności od regionu, w Peru używa się różnych instrumentów muzycznych. W Andach są to m.in. zampońa (czyt. samponia) (w Europie nazywana „fletnią Pana"), instrument dęty wykonany z zestawu pustych rurek bambusowych oraz caja (czyt. kaha), czyli niewielki bęben, który składa się z dwóch płatów skóry rozciągniętych z obu stronach pierścienia tradycyjnie wykonanego z drewna (np. z dużego suchego kaktusa). Często używanymi instrumentami są też m.in. flet quena (czyt: kena) oraz charrango (czyt. ciarango).
Jak juz wspomnieliśmy, część wschodnia Peru położona jest w Amazonii, czyli regionie rozcią¬gającym się pomiędzy Andami na zachodzie, Wyżyną Gujańską na północy a Wyżyną Brazylijską na południu, zajmującym pięć milionów kilometrów kwadratowych na obszarach Brazylii, Ko-łumbii, Wenezueli, Peru, Ekwadoru, Paragwaju, Boliwii, Gujany, Surinamu i Gujany Francuskiej. Amazonia leży głównie na terenie dorzecza Amazonki i jej ponad tysiąc sto dopływów, ale nie należy jej mylić z obszarem basenu Amazonki (pojęciem geograficznym). Porośnięta jest głów¬nie wilgotnym łasem równikowym, określanym także jako las deszczowy lub selwa, a jedna trzecia Amazonii - sawanną. W Amazonii panuje klimat tropikalny z wyodrębnionymi dwiema porami roku: suchą i deszczową.
Las deszczowy to najbardziej złożony ekosystem na świecie z ogromną różnorodnością roślin i zwierząt. Jest w nim wiele pięter roślinnych. Niektóre z roślin nigdy nie dotykają ziemi, wyrastając w koronach drzew. Każde z żyjących w lesie deszczowym istnień uzależnione jest od istnienia pozostałych form. Obumarłe zwierzęta i rośliny pozostają częścią ekosystemu, wykorzystywaną przez inne jego elementy. Ten system i jego delikatna równowaga kształtowały się przez miliony lat. Profesor David Bellamy pisze, że puszcza amazońska pozwala żyć połowie gatunków roślin i zwierząt, jakie istnieją na ziemi. Szacuje się, że na sześciu kilometrach kwadratowych lasu deszczowego znajduje się półtora tysiąca gatunków kwitnących roślin, siedem set pięćdziesiąt gatunków drzew, czterysta gatunków ptaków, sto pięćdziesiąt gatunków motyli, sto gatunków gadów i sześćdziesiąt gatunków płazów. Jednak gleba w puszczy nie jest - wbrew pozorom - żyzna. Wycinanie drzew powoduje jej bardzo szybkie wyjaławianie. Las na wycina¬nych obszarach nie jest w stanie się odrodzić. Codziennie giną więc zarówno poznane przez człowieka, jak i jeszcze nie poznane gatunki zwierząt i roślin, w tym także lecznicze. Niektórzy uważają, ze tak intensywne wycinanie lasu w Amazonii może doprowadzić do wysychania i obumierania pozostałej jego części. Puszcza amazońska jest domem dla wielu grup indiańskich, dla których pozostaje także sklepem, apteką i świątynią. W Amazonii peruwiańskiej żyje około piętnastu grup indiańskich pozostających w zupełnej izolacji, tzn. unikających jakichkolwiek kontaktów z resztą społeczeństwa.
W Peru naliczono tysiąc siedemset gatunków ptaków (co oznacza, ze jest ono drugim krajem na świecie z największą ich liczbą). W górach żyją m.in. alpaki, lamy, guanako i wikunie, a w Ama¬zonii m.in. ponad dwadzieścia gatunków małp, tapiry, kapibary, pumy, jaguary, papugi, tukany, żółwie, anakondy...
Mówiąc o Peru, warto wspomnieć, ze jedną z historycznych postaci, o których nie zapomina się w tym kraju, byt Ernest Malinowski, polski inżynier, który zaprojektował i zbudował m.in. Centralną Kolej Transandyjską (przebiegającą aż do 2005 roku przez najwyższy punkt kolejowy świata). Natomiast do najbardziej znanych postaci żyjących współcześnie należy Mano Vargas Llosa, laureat literackiej Nagrody Nobla.