Czy wolny handel jest wolny i sprawiedliwy?

Grupa wiekowa:
szkoły ponadgimnazjalne.

Czas:
dwie godziny lekcyjne.

Miejsce:
sala lekcyjna, ze stolikami umożliwiającymi pracę w grupach.

Materiały:
powielone załączniki dla grup, 6 dużych arkuszy papieru do metaplanu, markery, papier do notatek, przybory do pisania.

Cel ogólny:
Ukazanie relacji handlowo-ekonomicznych krajów globalnej Północy i globalnego Południa w świetle handlu żywnością.

Cele szczegółowe:
- uczennica/uczeń w wypowiedziach korzysta z pojęć: obrót międzynarodowy, bilans płatniczy, eksport, import,
- wyjaśnia pojęcia: subwencja, subsydia, dopłaty eksportowe, wolny handel, liberalizacja handlu, protekcjonizm handlowy,
- wymienia przyczyny zróżnicowania wielkości, kierunków i przedmiot obrotu międzynarodowego, ze szczególnym uwzględnieniem żywności,
- biorąc udział w grze, doświadcza nierówności w handlu międzynarodowym,
- ocenia negocjowanie umów handlowych z krajami Południa przy użyciu argumentu pomocy rozwojowej.

Wstęp
Zajęcia poprzedź lekcjami z działu rolnictwo oraz obrót międzynarodowy z podręcznika tak, aby uczniowie mieli podstawową wiedzę na temat produkcji rolnej i obrotu żywnością na świecie oraz struktury towarowej i geograficznej handlu międzynarodowego. W razie potrzeby zajęcia poprzedź powtórką najważniejszych pojęć.
Przebieg zajęć
Zaproponuj uczniom udział w pewnego rodzaju doświadczeniu. Podziel uczniów losowo na dwie grupy, np. niebieskich i pomarańczowych, i poproś, aby usiedli normalnie w ławkach, ale tak, by po jednej stronie siedziały osoby tylko zjednej grupy. Poproś, by podczas całego doświadczenia wyobrażali sobie, że są rolnikami, którzy utrzymują swe rodziny produkując żywność. Wyjaśnij, że będziesz opowiadać jak wygląda życie i praca w kolejnych latach i pokoleniach ich rodzin.
Możesz kluczowe momenty odnotowywać na tablicy.
1. Wszyscy mieszkacie na wsi, macie niewielkie gospodarstwa pozwalające utrzymać was i wasze rodziny. Wszystkie prace w gospodarstwie wasze rodziny muszą wykonywać samodzielnie lub z pomocą zwierząt. Żyjecie w małych społecznościach, nadwyżki żywności sprzedajecie sąsiadom, czasemjedziecie z produktami na targ lub do miasta. Jesteście zależni od pogody i warunków przyrodniczych. Nie macie oszczędności, ale zwykle żywności i pieniędzy wystarcza na najpilniejsze potrzeby.
2. Mija kilkadziesiąt lat. Kraj pomarańczowych wzbogacił się kosztem wyzysku niebieskich. Wielu pomarańczowych stać było, by kupić więcej ziemi i ludzi do pracy. Niebiescy popadli w niewolę. Bogactwa naturalne błękitnego kraju były zagrabiane, niektórzy niebiescy stracili swoją ziemię. Część musiała się przenieść na gorsze grunty lub pracować dla pomarańczowych.
3. Mija kolejnych kilkadziesiąt lat. Niebiescy wyzwolili się spod władzy pomarańczowych, ale w ich kraju panuje chaos i bieda. Pomarańczowi rozwijają swe gospodarstwa, zużywają coraz więcej nawozów sztucznych, powoli mechanizują swoje rolnictwo. Produkują coraz więcej żywności. Rolnicy są wykształceni, kształcą też swoje dzieci, ale te coraz rzadziej chcą pozostać na wsi.
4. Rząd pomarańczowych przeznacza środki na dotacje i niskooprocentowane kredyty dla rolników, jednak wielu z nich woli przeprowadzić się do miast. Ci, którzy pozostają na wsi, coraz bardziej mechanizują swoje gospodarstwa i powiększają areał, używają coraz więcej nawozów sztucznych i środków ochrony roślin. Rząd niebieskich zaciąga kredyty oferowane hojną ręką przez pomarańczowych. Jednak nie przekładają się one specjalnie na życie przeciętnego niebieskiego.
Wciąż zyski ze sprzedaży nadwyżek produkowanej żywności na lokalnym rynku nie pozwalają zaoszczędzić czy zainwestować w gospodarstwo, ale wystarczają na bardzo skromne życie.
5. Rząd pomarańczowych wprowadził ceny minimalne na produkty rolne, w celu ochrony interesów rolników. Ponieważ wystąpiła nadwyżka podaży nad popytem, państwo skupuje nadwyżki produkcji. Dzięki temu producenci nie ponoszą strat. Dodatkowo rząd nałożył wysokie cła importowe, które mają ograniczyć import produktów spożywczych spoza kraju. U niebieskich niewiele się zmienia.
6. Pomarańczowi rolnicy produkują coraz więcej. Pomimo że zainwestowali w magazyny do przechowywania żywności, tojestjej zbyt dużo na lokalnych rynkach. Rząd postanawia wspierać rolnictwo jako ważną dziedzinę gospodarki i ustalaja dopłaty rolnicze w zależności od powierzchni gospodarstwa. Pomarańczowi w ramach renegocjacji długów wymuszają na niebieskich otwarcie rynków na obrót produktami rolniczymi, od teraz niebiescy muszą na lokalnych rynkach konkurować ceną z produktami pomarańczowych.
7. Skutki zmian klimatu coraz bardziej dają się we znaki rolnikom na całym świecie, jednak najbardziej odczuwalne są w kraju niebieskich, pory deszczowe są coraz krótsze, a deszczujest coraz mniej.
Sytuacja u niebieskichjest bardzo trudna, długotrwała susza spowodowała klęskę głodu.
Do niebieskich w ramach pomocy żywnościowej napływają nadwyżki żywności od pomarańczowych. Na lokalnych rynkach niebieskichjest nadmiar żywności, więc ceny spadają o połowę. Niebiescy rolnicy przestali być konkurencyjni, bo ludzie z niebieskich miast kupują dotowane lub przekazane w ramach pomocy zboża od pomarańczowych zamiast Twoje. Produkcja zbóż przestaje się opłacać, wielu niebieskich przestawia się na produkcję używek, na którejest popyt u pomarańczowych.
Od terazjednak niebiescy za zarobione pieniądze muszą kupować rośliny wyżywieniowe dla swojej rodziny.
8. Pomarańczowi wciąż produkują za dużo, ale rządy dają im dopłaty do gruntów i dopłaty eksportowe, wprowadzone są też interwencyjne skupy żywności. Rządy pomarańczowych chcąc ograniczyć zużycie drogiej ropy, ajednocześnie rozwiązać problem nadprodukcji rolnej postanowiły produkować agropaliwa, w związku z tym na światowych rynkach wzrósł popyt na zboża, a co za tym idzie wzrosła ich cena, co szczególnie dotknęło niebieskich ponieważ w tym samym czasie cena kawy na światowych rynkach drastycznie spadła, wszyscy producenci kawy z kraju niebieskich sprzedająją o połowę taniej niż w poprzednich latach, nie stać ich więc na żywność dla swojej rodziny.
Pozwól na wyrażanie opinii i emocji w trakcie gry, ale nie komentuj ich, ewentualnie wyciszaj by móc kontynuować opowieść. Po odczytaniu wszystkich punktów poproś, aby uczniowie opisali swoje uczucia po ich wysłuchaniu. Jak się uczyła grupa niebieskich, ajak pomarańczowych? Czy ta sytuacja była sprawiedliwa? Dlaczego tak potoczyły się historie obu grup?Jakie wydarzenia miały największy wpływ na rosnące dysproporcje? Czy niebiescy wydźwigną się z ubóstwa? Jaka powinna być w tym rola niebieskich ajaka pomarańczowych? Pozwól uczniom wyjść z roli. Wyjaśnij, że rozegrana właśnie gra pokazuje pewne mechanizmy obecne teraz lub dawniej i kształtujące relacje między państwami.
Uwaga! Gra nie ilustruje dokładnie zależności pomiędzy konkretnymi państwami, ani zmian tych zależności w historii, ale pokazuje (w dużym uproszczeniu) mechanizmy leżące u podstaw nierówności w handlu międzynarodowym i dostępie do żywności. Grę należy traktować jako luźne nawiązanie do rzeczywistości, gdyż wiele elementów zostało celowo wyolbrzymionych, część ze względu na ich zawiłość została pominięta, nie uwzględniono m.in. roli ponadnarodowych korporacji spożywczych. Wiele problemów, dotyczących samego rolnictwa ijego wpływu na środowisko i społeczność lokalną, nie zostało uwzględnionych, gdyż celem gry było przede wszystkim ukazanie relacji handlowych, wpływu instytucji międzyna-rodowych i rządów poszczególnych krajów na handel i produkcję. Poproś uczniów o zapoznanie się z przykładami państw, w których wolny handel nie przyczynił się do rozwoju (załącznik nr 1).
Podziel uczniów ponownie na grupy i rozdaj powielony załącznik nr 2. Poproś o dopasowanie pojęć do ich definicji. Po zakończeniu prac zweryfikuj ich poprawność np. poprzez głośne odczytywanie pojęcia z wyjaśnieniem przez kolejne grupy.
Kolejnym etapem będzie stworzenie metaplanu. Poproś o to, by uczniowie zapoznali się z informacjami na temat wspólnej polityki rolnej
Unii Europejskiej (załącznik nr 3), a potem wypisali zyski dla rolników z nią związane. Następnie, by uwzględniając rolę dopłat eksportowych UE oraz wspólnej polityki rolnej, opisali wpływ wolnego handlu na rolnictwo i dostęp do żywności w krajach Południa. Poproś, by do stworzenia metaplanu wykorzystali schemat z załącznika nr 4. Czy wolny handel w sytuacji, gdy warunki handlu są nierówne, jest dla krajów rozwijających się drogą do sukcesu czy wręcz przeciwnie? Czy handel żywnością powinien podlegać takim samym zasadomjak handel innymi produktami?