W pogoni za czymkolwiek

Grupa wiekowa:
gimnazjum oraz szkoły ponadgimnazjalne.

Czas:
dwie godziny lekcyjne

Miejsce:
sala lekcyjna, ze stolikami umożliwiającymi pracę w grupach.

Materiały:
duże arkusze papieru, markery, powielony dla uczniów załącznik nr 1 (opcjonalnie).

Cel ogólny:
Uświadomienie roli konsumpcji w życiu współczesnych mieszkańców krajów wysokorozwiniętych oraz skutków społecznych i środowiskowych związanych z nadkonsumpcją.

Cele szczegółowe:
- uczennica/uczeń definiuje pojęcie konsumpcjonizmu i nadkonsumpcji,
- wie, zjakimi skutkami środowiskowymi i społecznymi wiąże się nadkonsumpcja,
- uświadamia sobie wpływ wszechobecnej reklamy na wybory konsumenckie ludzi, a także na kształtowanie ich stylu życia i poczucia szczęścia,
- wie, co mogą zrobić konsumenci, by konsumpcja była bardziej zrównoważona,
- uświadamia sobie podstawowy cel reklamy, czyli stworzenie zapotrzebowania na produkt,
- rozróżnia CSR od greenwashingu (definiuje obydwa pojęcia),
- analizuje swoje postawy konsumenckie.

Na początku zajęć zadaj uczniom zagadkę: „Co to jest? Otacza nas wszędzie. Występuje w prasie. Przemawia z radia czy telewizji. Dociera do nas na ulicy, wyznacza nam drogę, jeździ w tramwajach i autobusach. Chodzi do kina czy surfuje w internecie". Właściwa odpowiedź to „reklama".20 Wyjaśnij uczniom, że dziś będziemy zajmować się tematem bliskim każdemu z nas od dnia urodzin (a nawet wcześniej) aż do śmierci (a nawet dłużej). Będziemy zajmować się kupowaniem, konsumpcjonizmem, marketingiem i reklamą. Jak to możliwe, że z konsumpcjonizmem mamy związekjuż przed urodzinami, a nawet po śmierci i z obywateli zamieniliśmy się w konsumentów? Otóż kobiety w ciąży bombardowane są reklamami „niezbędnych" witamin, kremów przeciw rozstępom, majtek ciążowych, ubrań ciążowych, pasów ciążowych, oraz setek niezastąpionych w opiece nad niemowlakiem rzeczy. Zaś po śmierci warto zostać pochowanym w najmodniejszej w tym sezonie trumnie, a następnie na grobie mieć wyłącznie znicze zgodne z obowiązującymi trendami. A w międzyczasie pijemy, jemy ubieramy się zgodnie z tym, co narzucają, reklamy, media, społeczeństwo, koledzy.

Poproś uczniów, aby zastanowili się co wpływa na ich zachowania konsumenckie, na to co kupują, co jest dla nich ważne. Zapisujcie odpowiedzi na tablicy lub dużym arkuszu papieru. Następnie zapytaj uczniów jaki napój preferują: Coca-Colę czy Pepsi (może pojawić się też odpowiedź, że nie preferują żadnego z nich albo nie piją napojów typu cola). Przelicz głosy tych osób, które wyraźnie określiły się po stronie jednego z napojów, przeliczcie głosy na procenty. Zapytaj dlaczego wybierają akurat ten napój. Następnie rozdaj i poproś o zapoznanie się z tekstem z załącznika nr 1 albo sam(a) go odczytaj lub zreferuj. Poproś uczniów o refleksje na temat przeczytanego tekstu w odniesieniu do zapisanych na tablicy odpowiedzi wpływających na to, co wybieramy w sklepie.
Czym się w rzeczywistości najczęściej kierujemy? Jakością produktu? Naszym zdrowiem? Ceną? Opakowaniem? Marką? Poproś o wskazanie trzech mających największe oddziaływanie na nasze wybory cech.
Wyjaśnij, że współczesna reklama (mniej więcej od lat 80. XX wieku) promuje nie produkt, lecz markę. „Marka stała się symbolem statusu, przynależności do grupy społecznej, wyznawanej ideologii. Konsumenci zaczęli płacić nie za produkty, lecz za stworzony działaniami marketingowymi wizerunek. Najważniejszym produktem na rynku stał się nie określony towarleczjego wizerunek. (...)
Oczywiście triumf marki nie wynikał z niczego innego jak z faktu, że i dla nas - konsumentów - stała się ona cenniejsza od samego produktu. Kupując produkt oczekujemy, że dostaniemy nie towar, lecz wyobrażenie jakie on daje - prestiż, niezawodność, klasę czy lepsze życie". Reklama marki jest reklamą określonego stylu życia. Współczesna reklama sztucznie nakręca nasze pragnienia i odwraca uwagę od prawdziwych potrzeb (czy ktoś rzeczywiście potrzebuje nowego telefonu, skoro ma sprawny telefon?), a także od samego produktu, jego jakości czy sposobu wykonania. Z tym właśnie związana jest nadkonsumpcja. Nie kupujemy rzeczy faktycznie potrzebnych, kupujemy wszystko to, co ktoś wmówił nam, że jest potrzebne byśmy byli szczęśliwi, utrzymywali się w nurcie, byli na czasie.
Następnie poproś o wspólne zdefiniowanie słowa „konsumpcjonizm". Zapiszcie definicję na tablicy. Zamiast tego możesz zaproponować uczniom stworzenie mapy myśli dotyczącej konsumpcjonizmu. Na dużym arkuszu papieru napisz słowo konsumpcjonizm i pozwól uczniom zapisać wokół wszystkie możliwe skojarzenia i ich rozwinięcia.
Na koniec możesz posłużyć się również definicją: „Konsumpcjonizm - postawa polegająca na nieusprawiedliwionej (rzeczywistymi potrzebami oraz kosztami ekologicznymi, społecznymi czy indywidualnymi) konsumpcji dóbr materialnych i usług, lub pogląd polegający na uznawaniu tej konsumpcji za wyznacznik jakości życia". Zapytaj uczniów czy konsumpcjonizm jest wartością?
Wyświetl film „Story of Stuff\' („Opowieść o Rzeczach" - z polskimi napisami lub z dubbingiem do pobrania ze strony:
http://ziemianarozdrozu.pl/artykul/81/story-of-stuff-opowiesc-o-rzeczach) . Pozwól na wyrażenie refleksji po filmie, a następnie poproś o wymienienie rzeczy, które my konsumenci możemy zrobić, żeby nasza konsumpcja była bardziej zrównoważona. Zapisuj odpowiedzi uczniów na tablicy lub dużym arkuszu papieru. Dwie podstawowe odpowiedzi to: kupować mniej oraz kupować bardziej świadomie, wybierając produkty przyjaźniejsze środowisku i ludziom.
Nawet mało zainteresowany ekologią czy prawami człowieka konsument nie chciałby się dowiedzieć, że: „Nasze jeansy są produkowane wlndiach przez 7-letnie dzieci. Płacimy im/lub w ogóle nie płacimy 1 dolara dziennie. Pracują w sali sztucznie oświetlonej po 14-16 godzin dziennie. Śpią w nieogrzewanych barakach. Materiał do produkcji jeansów kupujemy od skorumpowanego rządu w Nigerii. Nasze jeansy sprzedajemy w krajach, gdzie praktycznie zlikwidowaliśmy konkurencję za pomocą szantażu, sabotażu oraz innych „ekonomicznych metod".
Nasz produkt reklamujemy za pomocą manipulacji psychologicznej i kierujemy go do odbiorców najbardziej podatnych najej wpływ, czyli do młodzieży. Pobieramyl000% marży, a naszymi udziałowcami są m.in. osoby związane z chińskim reżimem."
Wyjaśnij uczniom, że firmy zdają sobie sprawę z oczekiwań konsumentów, a część właścicieli firm ma dużą wrażliwość społeczną i ekonomiczną i podejmuje wysiłki, by produkowaójak najbardziej ekologicznie, uwzględniając potrzeby zarówno konsumentów, jak i pracowników czy społeczności lokalnych. Zapytaj czy uczniowie mogą podać przykłady takich działań czy firm. Podziel uczniów na grupy, przydziel pojednym z przykładów załącznika nr 2 i poproś aby odpowiedzieli na pytania:
• kto skorzystał z danego działania
(np. środowisko, dzieci, społeczność lokalna, jakaś inna grupa, zwierzęta itp.)?
• czy działanie odpowiada na realny problem (np. czy posadzenie 100 drzew w górachjest właściwą odpowiedzią na uciążliwe zanieczyszczenie powietrza i wód w otoczeniu fabryki)?
• czy działanie ma związek z faktyczną działalnością firmy ?
• czy działanie można jakoś zweryfikować?
• czy celem działania była głównie reklama
i promocja marki (np. organizacja ekopikniku relacjonowana w mediach)?
• czy dane działanie przełożyło się na zysk finansowy firmy i większą sprzedaż (np. wydawanie materiałów edukacyjnych dot. ekologii dla przedszkoli, których bohateremjest firmowy zwierzak - logo napoju)?
• co według wasjest główną intencją firmy: faktyczne działanie dla dobra ludzi i środowiska, czy też zazielenienie wizerunku by podnieść wartość sprzedaży?
• czy działanie nie maskuje prawdziwych problemów generowanych przez firmę?
Poproś o zaprezentowanie swoich przemyśleń, grupy mogą uzupełniać swoje wypowiedzi nawzajem. Wyjaśnij uczniom, że zajmowali się przykładami działań w ramach „społecznej odpowiedzialności biznesu" oraz „greenwashingu" i „socialwashingu". „Greenwashing" i „socialwashing" to nieetyczne strategie marketingowe polegające „na podejmowaniu przez przedsiębiorstwo pewnych inicjatyw na rzecz ochrony środowiska (greenwashing) lub społeczności (socialwashing), które szeroko nagłaśniane mają na celu zmianę wizerunku przedsiębiorstwa, podczas gdy podstawowa działalność pozostaje dla środowiska (greenwashing) i/lub społeczności (socialwashing) szkodliwa, czego w żaden sposób inicjatywy te nie bilansują."
Z greenwashingiem mamy do czynienia np. gdy:
• firma eksponuje ekologiczny aspekt produktu (np. że opakowaniejest biodegradowalne), którego produkcja w rzeczywistości bardzo obciąża środowisko,
• firmy używają na opakowaniach fałszywych ekoznaków i haseł sugerujących, że produktjest przyjazny środowisku,
• firma informuje o tym, że kosmetyk nie zawiera freonów (przy czym ich stosowaniejest od dawna zabronione),
• firma pod pozorem ekologiczności ogranicza swoje koszty (np. zaczyna wysyłać tzw. ekofaktury czyli faktury e-mailowe),
• firma używa w reklamach i na opakowaniach produktów słów, które nie niosą za sobą konkretnej treści albo wprowadzają w błąd (np. 100% naturalne, produkt ekologiczny),
• firma pomija pewne informacje, które mogą negatywnie wpłynąć na „zielony" charakter produktu.
Z socialwashingiem mamy do czynienia np. gdy:
• firma finansuje kolonie dla ubogich dzieci
z Europy ijednocześnie wykorzystuje do pracy dzieci w krajach Południa,
warunków pracy, ani ubezpieczeń swoim pracownikom w Chinach,
• firma produkująca niezdrowe wysokoprzetworzone jedzenie prowadzi kampanię edukacyjną nt. zdrowego odżywiania,
• siec hipermarketów reklamuje się tym, że każdy nowy sklep to możliwości rozwoju dla lokalnych producentów, dostawców i usługodawców.
Z greenwashingiem, jak i socialwashingem mamy do czynienia także wówczas, gdy firma przeznacza więcej środków finansowych, czasu oraz zaangażowania pracowników - na reklamę swoich rzekomo ekologicznych i prospołecznych inicjatyw, niż na faktyczne działania służące środowisku i ludziom.
Społeczna odpowiedzialność biznesu (ang. corporate social responsibility, CSR)
Definicja przygotowana przez Ministerstwo Gospodarki mówi, że „społeczna odpowiedzialność przedsiębiorstw to dobrowolne, wykraczające poza minimalne wymogi prawne, uwzględnianie przez przedsiębiorstwa problematyki społecznej i środowiskowej w swojej działalności komercyjnej i stosunkach z zainteresowanymi stronami. Podstawowym założeniem CSR jest odpowiedzialne i etyczne postępowanie biznesu względem grup społecznych, na które oddziałuje z możliwie największym poszanowaniem środowiska przyrodnicze go."
„Społeczna odpowiedzialność biznesu bywa różnie interpretowana. Przedrostek „społeczna" może wprowadzać w błąd, sugerując, że CSR to wyłącznie działania na rzecz społeczności lokalnej - sponsoring lub filantropia. Społeczna odpowiedzialność biznesu nie jest tożsama z działalnością charytatywną ani tym bardziej z nowym instrumentem marketingowym czy public relations, służącym wyłącznie kreowaniu wizerunku, tylko nową filozofią prowadzenia działalności gospodarczej. Jedynie wtedy, gdy koncepcja CSR będzie wpisana w całą działalność przedsiębiorstwa, jego strategię biznesową i system zarządzania, przyniesie wymierne korzyści samej firmie i jej interesariuszom.
Zawarta w Standardzie ISO 26000 definicja traktuje odpowiedzialność społeczną jako odpowiedzialność organizacji za wpływ jej decyzji i działań na społeczeństwo i środowisko, poprzez przejrzyste i etyczne zachowanie, które:
- przyczynia się do zrównoważonego rozwoju, włączając w to zdrowie i dobrobyt społeczeństwa,
uwzględnia oczekiwania interesariuszy (osób lub grup, które są zainteresowane decyzjami lub działaniami organizacji),
- jest zgodne z mającym zastosowanie prawem i spójne z międzynarodowymi normami zachowania,
- jest wprowadzone w całej organizacji i praktykowane w jej działaniach w obrębie jej strefy wpływów.
Chociaż podkreśla się dobrowolność koncepcji społecznej odpowiedzialności biznesu, to podjęcie decyzji ojej wdrażaniu pociąga za sobą konieczność prowadzenia konsekwentnych i systematycznych działań - CSR staje się zobowiązaniem, którego zaniedbywanie jest negatywnie oceniane przez interesariuszy. Przestrzeganie prawa i podstawowych norm moralnych jest warunkiem koniecznym, choć niewystarczającym do określania danego przedsiębiorstwa jako społecznie odpowiedzialnego. Jeżeli firma systematycznie narusza te podstawy w jakimś obszarze swojej działalności, to w zasadzie unieważnia - lub przynajmniej zdecydowanie osłabia - wszelkie swoje działania z zakresu CSR. Społeczna odpowiedzialność biznesu rozpoczyna się wówczas, gdy kończą się wymogi formalnoprawne - koncepcja ta zakłada zatem prowadzenie działalności gospodarczej, społecznej i ekologicznej w zakresie wykraczającym ponad minima określone w wymaganiach prawnych."27
Zwróć uwagę na to, że czasem bardzo trudno odróżnić jest prawdziwy CSR od greenwashingu, tym bardziej, że wraz ze wzrostem świadomości konsumentów i części firm, którym zależy na minimalizacji szkód społecznych i środowiskowych, rośnie również grupa firm, która nie chce być ekologiczna i etyczna, tylko próbuje się na tych wartościach wypromować. Dlatego tak dużo dziś ekologicznych i etycznych koncernów naftowych, sieciówek odzieżowych, kosmetyków, zabawek, fastfoodów, koncernów motoryzacyjnych i energetycznych, papieru, pralni, proszków do prania. Warto więc zadać sobie pytania, takie jak powyżej, by dowiedzieć się czy mamy do czynienia z manipulacją czy z prawdziwym działaniem.
Na zakończenie zaproponuj uczniom przeprowadzenie testu na zakażenie wirusem nadkonsumpcji. Podziel uczniów na grupy, rozdaj kartki do notatek oraz pisaki i poproś o wysłuchanie informacji prasowej.
Informacja prasowa: Wirus „Mania kupowania
Od kilku lat naukowcy ostrzegają przed rozprzestrzeniającym się coraz szybciej na kraje rozwinięte i rozwijające się, groźnym wirusem MK- 20 (Mania Kupowania). Wirus ten bardzo szybko mutuje się i atakuje głównie mieszkańców dużych miast. Uwaga, wirus jest bardzo zaraźliwy! Pierwszymi niepokojącymi objawami są:
gwałtowny spadek wagi portfela, chwiejnośó emocjonalna, chwilowe polepszenie nastroju po zrobieniu zakupów,
osłabienie więzi społecznych.
Wirusem najłatwiej zarazić się w świątyniach konsumpcji takichjakhipermarkety, galerie handlowe czy centra rozrywki, ale jest on obecny także w innych miejscach.
Prosimy o ostrożność!
Poinformuj uczniów, że rozprzestrzenianie się wirusa możnajeszcze powstrzymać, trzebajednak najpierw zbadać, ktojest wjakim stopniu zarażony. Grupy wcielają się w rolę ekspertów, którzy opracowują uniwersalny test wykrywający obecność wirusa w organizmie. Będzie to test wyboru, a więc pytanie posiadać musi trzy wersje odpowiedzi. Każda grupa powinna ułożyć trzy pytania. Test powinien być przygotowany według następującego schematu:
Treść pytania
a - odpowiedzi opatrzone literką a oznaczają, że jest się zdrowym
b - odpowiedź oznacza, że jesteśmy wirusem zakażeni, ale są jeszcze szanse na wyleczenie
c - jesteśmy bardzo poważnie chorzy na manię kupowania
Po kilkunastu minutach zbierz przygotowane przez grupy testy. Teraz poddaj uczniów testowi, wirus może zaatakować przecież również ekspertów. Poproś, by uczniowie stanęli w szeregu w jednym końcu sali. Jeśli sala jest zbyt wąska możecie wyjść na korytarz. Wyjaśnij, że będziesz teraz czytał(a) pytania i w zależności od wybranej indywidualnie odpowiedzi uczniowie powinni: jeśli wybiorą odpowiedź „a" - pozostać na swoim miejscu, jeśli odpowiedź „b" - zrobić malutki krok do przodu (tzw. „tiptopka/stopkę"), jeśli wybiorą odpowiedź „c" - zrobić duży krok do przodu. Po zakończeniu testu doskonale widać, kto jest najbardziej podatny na zarażenie manią kupowania - osoby te stoją najdalej od miejsca, w którym rozpoczynały test. Ćwiczenie to należy zakończyć rozmową na temat zachowań, które mogą ustrzec nas przed zachorowaniem na manię kupowania.

Praca domowa
W ramach pracy domowej możesz również zaproponować uczniom przygotowanie scenek ze studia telewizyjnych wiadomości lub plakatu prezentującego pierwszą stronę dziennika z przyszłości. Poproś uczniów, by w grupach przygotowali wiadomości/gazetę z roku 2040. Poproś, by młodzież wyobraziła sobie że wirus „Mania kupowania" nie został niestety powstrzymany (cojest zresztą wysoce prawdopodobne), jakie są tego konsekwencje po prawie 30 latach? Grupy przygotowują wystąpienie w konwencji wiadomości telewizyjnych lub pierwszej strony gazety codziennej, przedstawiają 3 doniesienia ze świata dotyczące różnych dziedzin życia (kultura, polityka, stosunki międzynarodowe, gospodarka, ekologia itp.). Członkowie grup mogą podzielić się rolami, ktoś może być prezenterem odczytującym wiadomości, ktoś inny reporterem z terenu lub ekspertem, z którym przeprowadzany jest wywiad, albo redaktorem naczelnym, rysownikiem/fotoreporterem, fotoedytorem, dziennikarzem politycznym, ekonomicznym itd.