Nie będziemy cieszyć się rozwojem, nie zapewniając bezpieczeństwa, nie będziemy cieszyć się wolnością bez zapewnienia rozwoju i nie będziemy się cieszyć żadną z tych wartości bez poszanowania praw człowieka. O ile nie będziemy działać na rzecz tych spraw, nie osiągniemy sukcesu.
Kofi Annan, raport „Larger Freedom”, marzec 2005
Prawa człowieka
Straszliwe doświadczenia pierwszej połowy XX w., a w szczególności II wojny światowej pokazały konieczność stworzenia jednolitych, międzynarodowych zasad chroniących prawa ludzkie.
10 grudnia 1948 roku została przyjęta przez Zgromadzenie Ogólne ONZ Powszechna deklaracja praw człowieka. Była ona krokiem milowym w walce o prawa człowieka. Była to pierwsza, na poziomie międzynarodowym, istotna próba stworzenia jednolitych praw chroniących wszystkich ludzi. Co więcej, rządy poszczególnych krajów zgodziły się podporządkować prawom międzynarodowym.
Najistotniejsze cechy praw człowieka
Prawa człowieka wciąż ewoluują i konieczna jest stała debata dotycząca ich cech i kształtu, jednak zawsze charakteryzują je następujące wspólne cechy:
Prawa człowieka są niezbywalne. Oznacza to, że nie można ich stracić, gdyż są ze swej natury przynależne każdemu człowiekowi. Oznacza to także, że nie można ich sprzedać lub uzgadniać. Nikt nie ma prawa ich nikomu odebrać.
Prawa człowieka są niepodzielne, współzależne i powiązane. Oznacza to, że poszczególne prawa człowieka wynikają z siebie nawzajem, tak więc nie można na nie patrzeć w oderwaniu od innych. Przestrzeganie jednego prawa jest równoznaczne z przestrzeganiem innych praw, zaś łamanie jednego prawa jest równoznaczne z gwałceniem wszystkich, pozostałych praw, gdyż wszystkie prawa są równie ważne.
Prawa człowieka są powszechne, co oznacza, że w równym stopniu odnoszą się do wszystkich ludzi, niezależnie od ich miejsca zamieszkania i czasów, w których żyją. Każdy ma te same prawa, niezależnie od: płci, wyznania, rasy, koloru skóry, języka, politycznych lub innych poglądów, pochodzenia społecznego, narodowości, orientacji seksualnej, zdrowia oraz innych czynników. Powszechność praw człowieka w żaden sposób nie zagraża zróżnicowaniu
jednostek i kultur. Różnorodność może istnieć w świecie, gdzie każdy jest równy i powinien cieszyć się szacunkiem.
Prawa człowieka są zagwarantowane prawem międzynarodowym. Nakładają, w szczególności na państwa i podmioty państwowe, obowiązek działania lub zaniechania, są chronione prawem, chroniąc jednostki i — w pewnym stopniu — grupy.
Normatywna treść praw człowieka
Do praw zagwarantowanych wszystkim ludziom poprzez traktaty międzynarodowe, wykluczając wszelką dyskryminację, należą:
• prawo do życia, wolności i bezpieczeństwa osobistego,
• prawo do zrzeszania się, wypowiadania się, gromadzenia i przemieszczana się,
• wolność od arbitralnego aresztowania lub przetrzymywania,
• prawo do sprawiedliwego procesu,
• prawo do sprawiedliwych i sprzyjających warunków pracy,
• prawo do odpowiedniej żywności, warunków mieszkaniowych i pomocy społecznej,
• prawo do kształcenia,
• prawo do równej ochrony prawnej,
• wolność od arbitralnej interwencji w prywatność, rodzinę, miejsce zamieszkania lub korespondencję,
• wolność od tortur i okrutnego, nieludzkiego lub degradującego traktowania lub kar,
• wolność od niewolnictwa,
• prawo do narodowości,
• prawo do wolności przekonań, wolności sumienia i religii,
• prawo do głosowania i uczestnictwa w sprawach publicznych,
• prawo do uczestnictwa w życiu kulturalnym.
Wszystkie prawa człowieka są jednakowo ważne. Uniwersalna Deklaracja praw człowieka z 1948 roku wyraźnie stanowi, że prawa człowieka wszelkiego rodzaju — gospodarcze, polityczne, cywilne, kulturowe i społeczne — mają jednakową wagę i znaczenie. Stwierdzenie to było wielokrotnie potwierdzane przez społeczność międzynarodową np. w Deklaracji o prawie do rozwoju (1986), Deklaracji wiedeńskiej i Programie działań (1993) i w ratyfikowanej przez prawie wszystkie kraje Konwencji o prawach dziecka (1989).
Prawo do rozwoju
4 grudnia 1986 roku Organizacja Narodów Zjednoczonych przyjęła Deklarację o prawie do rozwoju, która traktuje rozwój jako nienaruszalne prawo człowieka. Deklaracja ta definiuje rozwój jako jednoczesny proces gospodarczy, społeczny, kulturowy i polityczny. Jego celem jest ciągłe podnoszenie poziomu dobrobytu społeczeństw jako całości i wszystkich jednostek, poprzez aktywny, dobrowolny i znaczący współudział. Założenie to odnosi się do wszystkich państw, niezależnie od poziomu rozwoju. Uzgodniona na forum międzynarodowym definicja rozwoju uwzględnia nie tylko rozwój gospodarczy lub wyniki makroekonomiczne, ale także wszystkie obszary życia obywateli, takie jak opieka zdrowotna, środowisko, polityka mieszkaniowa, edukacja, dystrybucja zasobów, rozwój potencjału i poszerzenie możliwości wyborów.
Prawo to mówi o tym, że każda osoba i wszystkie narody są uprawnione do uczestnictwa, przyczyniania się
i korzystania z rozwoju gospodarczego, społecznego, kulturalnego i politycznego kraju, w którym wszystkie prawa
człowieka i będą w pełni respektowane.
Przyjęcie Deklaracji o prawie do rozwoju było przełomowe dla rozumienia pomocy rozwojowej. Jej konsekwencją jest również zobowiązanie płynące ze strony krajów bogatszych, bardziej rozwiniętych (globalnej Północy) do udzielania pomocy krajom wolniej rozwijającym się i najuboższym (globalnego Południa). Od tego momentu kraje globalnej Północy mają obowiązek udzielania pomocy krajom globalnego Południa głównie w redukcji ubóstwa. W ten sposób pomoc rozwojowa przestała być jedynie oznaką dobrej woli państw bogatych, ale stała się ich zobowiązaniem na arenie międzynarodowej. Prawo zakłada również, że pomoc świadczona uboższym nie może być podporządkowana interesom politycznym czy gospodarczym krajów Północy. Ważnym jest, by kraje dające i otrzymujące pomoc były w relacjach partnerskich i poszukiwały możliwości współpracy, a nie tylko działały w relacjach darczyńcy i biorcy pomocy. Tylko w taki sposób będzie można mówić o relacjach w duchu sprawiedliwości, równości i poszanowania drugiego człowieka.
Perspektywa praw człowieka w rozwoju
Perspektywa praw człowieka patrzy na rozwój jako na proces realizacji podstawowych praw i wolności człowieka, który umożliwia rozwój osobowy na wszystkich płaszczyznach życia, zgodnie ze swoimi wartościami. Ochrona praw człowieka ma kluczowe znaczenie dla zapewnienia ludziom dobrobytu (walki z ubóstwem) oraz dla stworzenia ludzkiego społeczeństwa, wolnego od dyskryminacji — a także stworzenia warunków dla aktywnej i zaangażowanej obywatelskości.
Definiowanie rozwoju jest rozumiane tutaj nie tylko jako proces gospodarczy, społeczny, kulturalny czy polityczny dążący do osiągnięcia powszechnej realizacji praw i wolności człowieka, poprzez poszerzenie możliwości wyboru oraz zdolności życia zgodnie z własnymi wartościami. Jest to przede wszystkim umocnienie roli ludzi, by mogli decydować, jak powinien wyglądać proces poszerzenia ich możliwości oraz realizacja programów pomocowych w ich okolicy, przy przyjęciu za podstawę praw człowieka. Prawa człowieka mogą być zarówno środkiem, celem, mechanizmem ewaluacyjnym oraz głównym elementem zrównoważonego ludzkiego rozwoju.
Ważne w podejściu do rozwoju opartego na prawach człowieka jest bezpośredni związek między problemami rozwojowymi a prawami człowieka. Oznacza to, że podstawowe aspekty godnego życia, rozumiane jako zapewnienie odpowiedniego standardu życia, dostępu do wody pitnej, opieki zdrowotnej, do sanitariatów, do edukacji (na podstawowym poziomie), bezpieczeństwa żywności oraz środków do życia, nie są postrzegane przez państwa udzielające pomocy jako pomoc charytatywna, lecz raczej jako problemy do rozwiązania stawiane im przez wymagania praw człowieka. Poprzez odkrycie związku ze zobowiązaniami i zasadami wynikającymi z praw człowieka zapewnienie podstawowych potrzeb człowieka staje się nie tyle zobowiązaniem moralnym, ile raczej prawnie uzasadnionym żądaniem. Podejście do rozwoju oparte na prawach człowieka wzmacnia starania zmierzających do eliminacji nędzy i w efekcie pomaga w bardziej efektownym osiąganiu tego celu. Jest to zmiana perspektywy patrzenia na biedę, nie poprzez uwarunkowania społeczno¬-gospodarcze ale przez zwrócenie uwagi na fakt, że bieda jest objawem nieprzestrzegania praw człowieka.
W takiej perspektywie starania podejmowane w celu obniżenia poziomu ubóstwa stają się nie tyle wskazane, ile raczej wiążące dla państw, które ratyfikowały międzynarodowe traktaty. Państwa, które zobligowały się do udzielania pomocy, nie mogą podejmować żadnych działań, które naruszałyby prawa człowieka. Niedopuszczalne jest także dokonywanie kompromisów pomiędzy programami rozwojowymi i prawami człowieka. Prawa człowieka muszą być przestrzegane, chronione i stopniowo wdrażane jako dobro najwyższe dla ludzi, mające pierwszeństwo nad wszystkimi innymi potrzebami, jakie mogą płynąć ze strony rządów państw biorców i dawców pomocy.
Wśród najważniejszych zasad dotyczących perspektyw praw człowieka w rozwoju znajduje się m.in. jednoznaczne zastosowanie ram praw człowieka, które oznacza, że należy traktować je jako niepodzielne, współzależne i powiązane ze sobą oraz że wszystkie sektory w danym kraju rozumieją istotę praw człowieka, wdrażają je w życie i cały czas rozwijają się w tej materii Umacnianie roli uczestników procesów rozwojowych oznacza, że polityki i programy powinny być oparte na współpracy i wspieraniu rozwoju, a nie na działalności charytatywnej. Posiadacze praw i wypełniający obowiązki powinni mieć ten sam pogląd na cele praw człowieka i na obowiązki wynikające z ich poszanowania. W tym celu należałoby przeprowadzać systematyczne szkolenia, by podnosić świadomość m.in. przedstawicieli rządu i organizacji państwowych, pracowników instytucji publicznych oraz dostawców usług. Zasada współudziału powinna gwarantować aktywne, dobrowolne i znaczące zaangażowanie wspólnot, przedstawicieli społeczeństwa obywatelskiego, mniejszości, kobiet, dzieci i innych grup — nie możemy zmieniać rządów, jeśli nie będziemy lokalnie podnosić świadomości i mobilizować do działania na rzecz praw człowieka i rozwoju. Ważne jest, by procesy rozwoju i związane z nimi instytucje były łatwo dostępne a informacje transparentne, udostępniane wszystkim zainteresowanym. Brak dyskryminacji i uznanie za priorytetową pomoc najbardziej zagrożonym grupom — oznacza nic innego jak odpowiedzenie sobie na pytanie, kogo musimy chronić i z jaką dyskryminacją należy walczyć. Na te pytania należy odpowiedzieć zarówno w lokalnej społeczności, jak i na poziomie krajowym. Należy zweryfikować programy i działania, a także ocenić konsekwencje ich wdrożenia z perspektywy płci. Zarówno kobiety, jak i mężczyźni mogą dotkliwie odczuć konsekwencje działań w każdym obszarze i na każdym szczeblu. Ważne jest, by szczególnie uwzględnić feminizację ubóstwa, jej przyczyny i możliwe środki zaradcze, gdyż to kobiety są szczególnie narażone na dyskryminację i ograniczenia w rozwoju. Zasada odpowiedzialności obliguje do stosowania oceny wpływu praw człowieka do wszystkich sektorów, planów, budżetów, w celu określenia postępów w realizacji praw człowieka. Zasada ta oznacza też, że ludzie rozumieją obowiązki spoczywające na wypełniających prawa człowieka na każdym poziomie ich realizacji, a także wiedzą, jak reagować, gdy nie są one wypełniane — za odpowiedzialne uchodzą władze krajów stanowiące prawo, procedury i środki zaradcze wzmacniające wspólne przestrzeganie praw człowieka.
Milenijne cele rozwoju w kontekście praw człowieka
Dobór i realizacja Milenijnych celów rozwoju opiera się na fundamentalnych prawach człowieka, ma też na celu ich ochronę i promocję. Prawa człowieka i Milenijne cele rozwoju są współzależne i wzajemnie się umacniają. Milenijne cele rozwoju są też swoistym narzędziem do nadzorowania przestrzegania praw człowieka w skali globalnej, krajowej i lokalnej. Są też punktem odniesienia w ocenie uczynionych postępów.
Milenijne cele rozwoju to istotny etap realizacji często zaniedbywanych praw gospodarczych i społecznych. Prawa człowieka pozwalają lepiej opracować strategie realizacji tych celów poprzez analizę takich problemów, jak dyskryminacja, wykluczenie, bezsilność i brak odpowiedzialności, które leżą u źródła ubóstwa i innych problemów rozwojowych.
Cel pierwszy, likwidacja skrajnego ubóstwa i głodu opiera się na prawie do odpowiedniego standardu życia, łącznie z prawem do jedzenia. Ustanowienie celu zapewnienia powszechnego nauczania na etapie podstawowym to zapewnienie prawa do nauki, a wspieranie zrównoważenia w prawach mężczyzn i kobiet to jednocześnie wspieranie prawa do równości płci zawartego w Milenijnych celach rozwoju.
Wszelkie programy rozwojowe powinny być realizowane zgodnie z perspektywą praw człowieka, która zakłada przyjmowanie standardów związanych z prawami człowieka i dla której proces jest tak samo ważny jak rezultat.
Cztery główne zalety perspektywy praw człowieka to całościowa i wielowymiarowa analiza problemów rozwojowych, większa odpowiedzialność, prawdziwe umocnienie roli uczestników i większa jasność normatywna.