Cel zajęć:
wprowadzenie do zagadnień związanych ze zmianami klimatu, wyjaśnienie podstawowych pojęć i procesów
Cele szczegółowe:
Uczennica/uczeń:
• opisuje własnymi słowami zjawisko efektu cieplarnianego,
• rozumie pojęcia: atmosfera, klimat, zmiany klimatu, efekt cieplarniany, gazy cieplarniane, globalne ocieplenie,
• własnymi słowami wyjaśnia, dlaczego klimat się ociepla,
• wymienia sytuacje i działania, które niekorzystnie wpływają na klimat,
• dostrzega i rozumie wpływ działalności człowieka na środowisko,
• rozumie osobistą odpowiedzialność za zmiany klimatu,
• kształci myślenie przyczynowo-skutkowe.
Miejsce: sala lekcyjna
Materiały: karty pracy dla wszystkich uczniów (załącznik nr 1), brystol formatu A1, kolorowy papier lub pastele albo farby, małe białe karteczki (np. A6), markery (albo w wersji uproszonej 5–6 dużych arkuszy papieru w zależności od liczby grup, markery, kredki). Opcjonalnie do eksperymentu: dwa takie same termometry, butelka typu PET lub z białego szkła.
Przebieg zajęć
Wprowadzenie do tematu
Zajęcia rozpocznij od powitania uczniów i zapytania ich o samopoczucie. Po wysłuchaniu odpowiedzi zadaj pytanie, od czego zależy samopoczucie. Co uczniów nastraja pozytywnie albo negatywnie, gdy się rano obudzą? Z pewnością jedną z odpowiedzi będzie pogoda. Poproś uczniów, aby każdy z nich zastanowił się, jaką porę roku najbardziej lubi, biorąc pod uwagę warunki pogodowe i stan przyrody np. kwitnące drzewa wiosną, puszysty śnieg, ciepło latem albo kolory jesiennych liści i grzyby w lesie. Ustal, w którym rogu sali lekcyjnej „znajduje się” dana pora roku, i poproś uczniów, aby stanęli w tym miejscu, gdzie przyporządkowano ich ulubioną porę roku. Po zajęciu miejsc poproś uczniów, aby w ciągu kilku minut przedyskutowali, co najbardziej lubią w danej porze roku. Uczniowie mogą sporządzić notatki, tak aby łatwiej było później zreferować obrady grupy. Następnie poproś o krótkie prezentacje grup. Po zakończeniu zapytaj, czy faktycznie opisane pory roku tak właśnie wyglądają. Odwołaj się do doświadczeń i wspomnień uczniów i w razie potrzeby zadaj pytania pomocnicze (czy na Gwiazdkę był śnieg, czy w czasie ferii zimowych można było jeździć na sankach, kiedy zaczęła się wiosna, czy w ubiegłym roku była „złota polska jesień”, czy latem była piękna pogoda, czy też ciągłe ulewy, trąby powietrzne albo niemiłosierny upał, czy pamiętają opady gradu w sierpniu?). Okazuje się, że wcale nie możemy być pewni tego, że zimą ulepimy bałwana, a latem wypoczniemy przy sprzyjającej pogodzie. Pogoda nie jest już tak przewidywalna jak kiedyś. Dla większego zaciekawienia uczniów możesz powiedzieć i jednocześnie pokazać, że na wszelki wypadek nawet teraz nosisz ze sobą rękawiczki i szalik (jeśli zajęcia odbywają się w sezonie letnim) albo emulsję do opalania (gdy zajęcia odbywają się w sezonie jesienno-zimowym). Uczniowie zaintrygowani zachowaniem prowadzącego bardziej zaangażują się w udział w zajęciach. Zadaj pytanie, dlaczego z pogodą dzieje się ostatnio coś dziwnego. Z pewnością pojawi się odpowiedź, że to wina globalnego ocieplenia, zmian klimatu. Wyjaśnij, że to właśnie jest tematem naszych zajęć.
Wykreślanka i omówienie pojęć.
Rozdaj uczniom powieloną kartę pracy (załącznik nr 1), na której ukryte są pojęcia związane z tematem dzisiejszej lekcji. Zadaniem uczniów jest odnalezienie tych słów, a następnie wpisanie ich w odpowiednie miejsca w tekście oraz odczytanie
hasła. Po zakończeniu zadania poproś o omówienie własnymi słowami tych pojęć, tak aby sprawdzić, czy wszyscy uczniowie właściwie je rozumieją. W razie potrzeby uzupełnij wypowiedzi o dodatkowe informacje i omów na przykładach zjawisko efektu cieplarnianego oraz zmian klimatu. Od 1880 roku średnia temperatura na Ziemi wzrosła o 0,85°C i wzrasta coraz szybciej. Zależnie od scenariusza, do końca XXI wieku średnie temperatury na świecie wzrosną od 0,3 do 4,8°C (wg Piątego Raportu IPCC). Podniesienie temperatury o ponad 2°C w stosunku do okresu przedindustrialnego może spowodować m.in. topnienie lodowców (już teraz widać to doskonale na przykładzie Arktyki) i lądolodów, podniesienie poziomu oceanów, co z kolei spowoduje zatopienie wielu terenów, a nawet całych wyspiarskich krajów, znacznie częściej będą występować klęski żywiołowe takie jak powodzie, susze, huragany, pojawią się nowe choroby ludzi i zwierząt, a dzisiejsze choroby tropikalne staną się groźniejsze, pojawią się szkodniki, zmiana temperatur i ilości opadów wpłynie m.in. na rolnictwo. Zjawisko wzrostu średniej temperatury na Ziemi nazywamy globalnym ociepleniem (globalnym, bo dotyczy całej Ziemi, czyli globu). Aby lepiej zobrazować zjawisko efektu cieplarnianego (szklarniowego), możesz odwołać się do doświadczeń uczniów. Zapytaj, skąd wzięła się nazwa efektu szklarniowego. Czy któryś z uczniów był w szklarni? Jeśli nie, poproś uczniów, by przypomnieli sobie, jaka temperatura panuje w samochodzie pozostawionym w upale, poddanym bezpośredniemu działaniu promieni słonecznych. O ile istnieje taka możliwość, warto zabrać uczniów na wycieczkę do szklarni albo przeprowadzić mały eksperyment. Wystarczy wziąć dwa takie same termometry, butelkę typu PET lub duży szklany słoik. Do pojemnika (butelki, słoika) należy włożyć termometr, a następnie zamknąć go. Pojemnik wystaw na działanie światła słonecznego, a obok połóż drugi termometr. Zwrócić uwagę, aby obydwa termometry znajdowały się obok siebie w takich samych warunkach, aby były tak samo nasłonecznione. W razie niepogody doświadczenie można przeprowadzić z wykorzystaniem lampki biurkowej, która zastąpi Słońce. Po kilkunastu-kilkudziesięciu minutach zaobserwować można wyraźną różnicę we wskazaniach termometrów. Termometr znajdujący się w zakręconej butelce lub słoiku będzie wskazywać znacznie wyższą temperaturę. Poinformuj uczniów, że efekt cieplarniany jest bardzo istotnym dla życia na Ziemi czynnikiem. Bez efektu cieplarnianego temperatura na Ziemi wynosiłaby około – 18°C i życie nie mogłoby się rozwinąć. Problemem więc nie jest samo istnienie efektu cieplarnianego, lecz jego wzrost wynikający z nadmiernego skumulowania gazów cieplarnianych. Zapytaj uczniów, czy znają jakieś gazy cieplarniane, ewentualnie sam wymień najważniejsze z nich (dwutlenek węgla, metan, para wodna). Źródła gazów cieplarnianych oraz ilustracja efektu cieplarnianego. Czas na najważniejsze pytanie tej lekcji – skąd się biorą gazy cieplarniane? Tę część zajęć możesz przeprowadzić na dwa sposoby. Pierwszy z nich: podziel uczniów na 4–5 osobowe grupy, daj każdej grupie jeden duży arkusz papieru, kredki lub markery. Poproś uczniów, aby zilustrowali w formie plakatu efekt cieplarniany – w taki sposób, aby warstwa gazów cieplarnianych unoszących się nad Ziemią składała się z chmurek, na których wypisane będą źródła tych gazów (np. spaliny samochodowe, dym z pożaru lasu, CO2 z elektrowni, która produkuję prąd do naszego telewizora, lampy czy pralki, spaliny z samolotu, metan z hodowli bydła lub z rozkładających się śmieci oraz naturalne źródła gazów cieplarnianych, np. wulkany, bagna). Rolą nauczyciela jest inspirowanie uczniów, zadawanie pytań pomocniczych, tak aby odpowiedzi były jak najbardziej różnorodne i wyczerpujące. Na zakończenie dorysujcie Słońce i schemat promieniowania. Do drugiej wersji potrzebne będą: brystol formatu A1, kolorowy papier lub pastele lub farby, małe białe karteczki (np. A6), markery. Uczniowie (pojedynczo lub w grupach) na małych karteczkach wypisują źródła gazów cieplarnianych. Na każdej kartce powinna być napisana tylko jedna informacja. Mogą to być bardzo szczegółowe informacje np. CO2, który powstał przy produkcji prądu do mojego komputera, do podgrzania wody na herbatę albo do mycia, spaliny z autobusu itp. Następnie napisy na kartkach wycinamy lub wydzieramy na kształt chmurek, które posłużą do wykonania wspólnego posteru przedstawiającego efekt cieplarniany. Wykonanie posteru może być również pracą domową zespołów uczniów. Poster należy zachować do kolejnych zajęć.
Podsumowanie – kto odpowiada za zmiany klimatu?
Poproś, aby uczniowie usiedli w kole. Omówcie przygotowane prace (lub same chmurki, jeśli plakat uczniowie będą przygotowywać w domu). Poproś, aby uczniowie odczytywali na głos wypisane wcześniej źródła gazów cieplarnianych. Po każdej odczytanej chmurce, zapytaj wszystkich uczniów: a czy ty to robisz? czy ty z tego korzystasz? (np. odczytujemy z chmurki: „spaliny z autobusu”, nauczyciel pyta: „a czy ty jeździsz autobusem?” albo „CO2, który powstał przy produkcji prądu do podgrzania wody na herbatę” – „a czy ty pijesz herbatę?”). Jeśli odpowiedź jest dla danego ucznia twierdząca, powinien on na chwilę wstać. Ćwiczenie to ma na celu wskazanie, że każdy z nas jest odpowiedzialny za globalne ocieplenie. Z jednej strony uświadamiamy sobie, że jesteśmy po części winni zmianom klimatu, ale z drugiej jest to bardzo pozytywna wiadomość, gdyż oznacza ona, że każdy z nas, zmieniając drobne przyzwyczajenia w swoim życiu, ma szansę i możliwość ratować świat przed zmianami klimatu. Tą optymistyczną myślą zakończ zajęcia.
Bibliografia
• Gosia Świderek, Agnieszka Wnuk, Nie podgrzewaj atmosfery. Materiały dla nauczycieli, ODE Źródła, Łódź 2009
• Aleksandra Arcipowska, Andrzej Kassenberg, Małe ABC... ochrony klimatu, Instytut na rzecz Ekorozwoju i Polska Zielona Sieć, Warszawa/Kraków 2009
• Ziemia na rozdrożu, http://ziemianarozdrozu.pl
• Marcin Popkiewicz, Świat na rozdrożu, Wydawnictwo Sonia Draga, Katowice 2012
• Climate Change 2013: The Physical Science Basis, IPCC 2013, http://www.ipcc.ch/report/ar5/wg1/#.UoQEficinHk
• Zbigniew M. Karaczan, Aleksandra Arcipowska (red.), Jak chronić klimat na poziomie lokalnym, Instytut na rzecz
Ekorozwoju, Warszawa 2008
• Kate Raworth (red.), Zmiany klimatu a prawa człowieka, Oxfam International/Polska Zielona Sieć/Polska Akcja
Humanitarna, Warszawa 2008
• Blog o zmianach klimatu, http://doskonaleszare.blox.pl/html
• DlaKlimatu.pl – program klimatyczny Polskiej Zielonej Sieci, http://dlaklimatu.pl
• Nie podgrzewaj atmosfery, http://klimat.edu.pl