Cel zajęć:
zapoznanie z problemem wylesiania oraz z jego społecznymi i przyrodniczymi skutkami
Cele szczegółowe:
Uczennica/uczeń:
• rozumie pojęcie deforestacji (wylesiania),
• zna przyczyny wylesiania,
• rozpoznaje wyroby, których produkcja zależy od korzystania z zasobów leśnych,
• wymienia przyrodnicze, kulturowe, materialne funkcje lasów,
• poznaje właściwe nawyki konsumenckie związane z użytkowaniem przedmiotów papierowych i drewnianych,
• zna certyfikat zrównoważonej gospodarki leśnej FSC.
Miejsce: sala lekcyjna
Materiały: nagranie z odgłosami lasu, karteczki zielone i brązowe (po kilka dla każdego ucznia), nożyczki, duży arkusz papieru pakowego, kilka sztyftów kleju, rolka papieru toaletowego z makulatury, korki od wina, przedmiot wykonany z gumy, krzesło klasowe, batonik zawierający olej palmowy, żel pod prysznic zawierający olej palmowy, ziarna soi, książka, bambusowe pałeczki, papierowe serwetki (lub inny przedmiot) z certyfikatem FSC, wydrukowany załącznik nr 1, wydrukowany i rozcięty na kawałki załącznik nr 2
Przebieg zajęć
W lesie – ćwiczenie relaksacyjne
Na początku zajęć poproś uczniów, aby wygodnie usiedli w ławkach, i włącz im płytę z odgłosami lasu. Poproś uczniów, aby zrelaksowali się i spróbowali wyobrazić sobie, że są w lesie. Ćwiczenie powinno trwać około 2 minut. Po tym czasie wyłącz lub tylko przycisz płytę i zapytaj uczniów o ich wrażenia. Czy uczniowie lubią przebywać w lesie? Czy las kojarzy im się negatywnie czy pozytywnie? Dlaczego? Porozmawiajcie o tym przez chwilę.
Korzyści z lasu
Następnie rozdaj wszystkim uczniom zielone karteczki oraz nożyczki i poproś, aby z każdej karteczki wycięli kształt dowolnego liścia. Następnie poproś, aby w parach wpisali na przygotowanych liściach korzyści, jakie człowiek i przyroda czerpią z lasów – jedną rzecz na jednej karteczce (jeśli będą mieli dużo pomysłów, powinni wyciąć dużo liści). Poproś uczniów, aby nie skupiali się wyłącznie na korzyściach materialnych, ale wzięli też pod uwagę wartości niematerialne, które wiążą się z istnieniem lasów. W czasie, kiedy uczniowie pracują, narysuj na dużym arkuszu szarego papieru kontur drzewa z korzeniami i trzema wyraźnymi, grubymi gałęziami, ale bez liści. Na gałęziach napisz „korzyści materialne dla człowieka”, „korzyści niematerialne dla człowieka”, „korzyści dla przyrody”. Kiedy dzieci skończą ćwiczenie, poproś, aby przykleiły swoje liście do odpowiednich gałęzi drzewa. Kiedy wszystkie liście będą już przyklejone, odczytajcie głośno korzyści na nich wypisane. W miarę potrzeby uzupełnij informacje. Zwróć uwagę uczniów na to, że niektóre korzyści trudno jednoznacznie zakwalifikować, gdyż są ważne i dla przyrody, i dla człowieka, który jest przecież także częścią przyrody.
Lasy znikają
Powiedz dzieciom, że każdego roku z powierzchni Ziemi znikają bezpowrotnie ogromne obszary lasów. Aby uczniowie mogli sobie wyobrazić, jak ogromne powierzchnie są co dzień wylesiane, przeprowadźcie ćwiczenie na wyobraźnię. Poproś uczniów o zamknięcie oczu. Poproś, aby wyobrazili sobie boisko do piłki nożnej (takie prawdziwe, pełnowymiarowe, jak na stadionie) i samych siebie biegnących dookoła niego. Następnie powiedz, żeby spróbowali wyobrazić sobie 10 boisk połączonych ze sobą i spróbowali ogarnąć wzrokiem ich przestrzeń. Po chwili poproś o wyobrażenie sobie 50 boisk, po chwili – 100. Poproś o otwarcie oczu i zapytaj, czy łatwo było wyobrazić sobie tak rozległe przestrzenie. Następnie powiedz, że dziennie wycina się 36 tysięcy ha lasów, czyli 52 tysięcy boisk do piłki nożnej! To prawie tyle co powierzchnia Kampinoskiego Parku Narodowego.
Zapytaj uczniów, czy możliwe jest całkowite zaprzestanie wyrębu lasów. Czy ludzie mogliby obejść się bez drewna i produktów z niego wykonanych? Wyjaśnij, że ścinanie drzew na ograniczoną skalę zwykle nie pociąga za sobą wielu negatywnych skutków. Od zawsze, każdego dnia, na całym świecie, ludzie zajmują się ścinaniem lub usuwaniem drzew – chorych, starych, suchych, spalonych lub zwyczajnie „gotowych” do ścięcia, co oznacza gotowych do zastąpienia innymi drzewami, które zajmą ich miejsce. Są to więc czynności, które mogą wspierać dobrą kondycję lasów. Kiedy jednak ścinanie drzew dotyczy dużych przestrzeni, trwa przez dłuższy czas i wykonywane jest jedynie w celach komercyjnych – bezpośrednich (pozyskanie drewna) lub pośrednich (np. tworzenie pastwisk, terenów pod zabudowę czy wydobycie minerałów) – mowa jest o wylesianiu.
„Dary” lasów świata
Podziel uczniów na małe zespoły (2–4 osoby, w zależności od wielkości klasy) i każdej grupie daj jeden z przygotowanych wcześniej przedmiotów: rolkę papieru toaletowego, bambusowe pałeczki, korki od wina, książkę, przedmiot z gumy, ziarna soi, krzesło klasowe, batonik zawierający olej palmowy (lub żel pod prysznic czy inny kosmetyk z olejem palmowym w składzie), serwetki papierowe lub inny papierowy przedmiot z certyfikatem FSC. Poproś dzieci, aby przyjrzały się dokładnie przedmiotom. Czy korzystamy z nich w codziennym życiu? Jeśli nie my sami, to czy korzystają z nich nasi rodzice? Czy wyprodukowanie tych przedmiotów wymagało ścinania drzew? Część grup pewnie odpowie, że ich przedmioty nie wymagały wycięcia drzew, bo nie mają w sobie żadnych drewnianych czy papierowych elementów. Wyjaśnij uczniom związek pomiędzy przemysłową produkcją zbóż i hodowlą bydła oraz powstawaniem plantacji palmy olejowej a wylesianiem. Więcej informacji na ten temat znajdziesz na końcu scenariusza.
Zapytaj uczniów, czy przedmioty, które mają na ławkach, powstały w Polsce czy w innym kraju. Papier toaletowy, krzesło, książka zapewne wyprodukowane zostały u nas, pewnie z polskiego drewna (przy okazji wyjaśnij, że dużo mebli czy podłóg robionych jest z drewna egzotycznego, takiego jak mahoń, tek czy wenge, drzewa do pozyskania go są często wycinane nielegalnie i w zbyt dużych ilościach, bez zwracania uwagi na dobro całego lasu). Na jednym z przedmiotów znajduje się symbol FSC (załącznik nr 1) – wyjaśnij dzieciom, że jest to oznaczenie zrównoważonej gospodarki leśnej, umieszczane na produktach pozyskanych z drewna. Wyjaśnij, że ten znak gwarantuje, że las, z którego pochodziło drewno, by tak zarządzany, aby pomimo wycinki drzew przyroda nie doznała zbyt wielkich strat. O skutkach niszczenia lasów przeczytasz na końcu scenariusza. Soja, która jest składnikiem paszy zwierząt hodowlanych, najprawdopodobniej wyrosła w Brazylii lub Stanach Zjednoczonych. Dęby korkowe mogły rosnąć w Turcji. Kauczukowce, których sok wykorzystuje się do produkcji gumy, pochodzą z Tajlandii lub Indonezji. Bambusowe pałeczki dotarły do nas z Chin. Olej palmowy, który jest składnikiem batonika lub żelu pod prysznic, może pochodzić z Indonezji. Zapytaj uczniów, czy wiedzą, gdzie znajdują się te kraje. Możecie wspólnie znaleźć je na mapie świata. Zapytaj, czy to w porządku, że aby wyprodukować dla nas, tutaj w Europie, różne przedmioty, wycina się lasy w bardzo odległych częściach świata? Kto traci na wycinaniu lasów deszczowych w Indonezji, Tajlandii czy lasów bambusowych w Chinach? Czy mieszkańcy Polski też mogą na tym coś stracić? Co ja mogę zrobić?
Na koniec zastanówcie się wspólnie, czy wy sami macie jakiś wpływ na sytuację lasów. Poproś dzieci, aby przez chwilę się zastanowiły i podały przykłady działań, które chronią drzewa i lasy. Jakich działań powinniśmy unikać, żeby nie przyczyniać się do niszczenia lasów? Jakie produkty kupować, a których unikać? Rozdaj uczniom karteczki i poproś, aby wycięli z nich kształt nasion drzew (mogą być żołędzie, kasztany, pestki owoców, orzechy, skrzydlaki itp.). Zwróć uwagę, by nasiona były na tyle duże, aby dało się w nich umieścić napis. Po wycięciu nasion uczniowie wpisują w nie swoje pomysły na działania chroniące lasy. Nasiona naklejcie pod drzewem, które stworzyliście na początku lekcji. Powstanie plakat, który będzie przypominał zarówno o korzyściach, które czerpiemy z drzew, jak i o prawidłowych zachowaniach.
Przykładowe odpowiedzi:
• oszczędzaj papier – wykorzystuj kartki dwustronnie, zapisuj zeszyty do końca, zastanów się, czy na pewno musisz drukować np. maile,
• kupuj papier toaletowy, zeszyty, papier do drukarki zrobiony z makulatury,
• jeśli masz taką możliwość, wybieraj produkty z certyfikatem FSC,
• w miarę możliwości unikaj produktów zawierających olej palmowy,
• naklej na skrzynkę pocztową informację o tym, że nie chcesz dostawać ulotek reklamowych, zmniejszysz w ten sposób ilość powstającej makulatury,
• nie wyrzucaj niepotrzebnych Ci już książek czy czasopism – można je przekazać komuś innemu, oddać do biblioteki lub sprzedać w antykwariacie,
• wykorzystuj ponownie makulaturę czy pudełka – z pociętych kawałków gazet można zrobić papierową wiklinę, z pudełka pojemnik do przechowywania drobiazgów – bądź kreatywny/kreatywna i twórz własnoręcznie ciekawe przedmioty,
• zbieraj makulaturę i oddawaj ją do skupu lub wrzucaj do pojemnika na surowce,
• jeśli masz taką możliwość, sadź drzewa – w swoim ogródku, na działce, przy szkole czy bloku,
• nie niszcz bezmyślnie drzew – nie zrywaj liści, nie łam gałęzi, nie zrywaj kory.
Zachęć uczniów do przygotowania wizytówek z deklaracją. Uczniowie mogą wizytówki zrobić samodzielnie, możesz też skorzystać z gotowych wzorów z załącznika. Oprócz papieru na wizytówki lub gotowych powielonych wizytówek z załącznika potrzebny będzie również zielony tusz do stempli. Poproś, by każdy uczeń stworzył koronę drzewa odbijając swój kciuk.
Dokończ zdanie
Jako podsumowanie zajęć możesz przeprowadzić ćwiczenie polegające na kończeniu rozpoczętych zdań. Każdy uczeń losuje pasek papieru z połową zdania dotyczącego tematyki leśnej (załącznik nr 2). Kiedy wszyscy mają już swoją część zdania, poproś jedną z osób, która ma na karteczce początek jakiegoś zdania o jego głośne odczytanie. Osoba, która znajdzie u siebie dokończenie tego zdania, również musi je głośno odczytać, tak aby zdanie stworzyło logiczną całość.
Informacje dodatkowe dla nauczyciela
„Niektóre przyczyny wylesiania:
• Przemysł drzewno-papierniczy
Do produkcji papieru wykorzystuje się około połowę drewna będącego w obrocie handlowym na całym świecie. Część tego drewna pochodzi z racjonalnie zarządzanych zasobów leśnych, jednak większość pozyskiwana jest w wyniku nieodpowiedzialnego zarządzania lasami, w tym z nielegalnych wycinek i niszczenia zasobów leśnych o szczególnej wartości przyrodniczej (np. Puszcza Białowieska) oraz z monokulturowych plantacji przemysłowych. Gatunkami najczęściej wykorzystywanymi do produkcji papieru są osika, eukaliptus, brzoza, sosna i świerk.
• Monokultury
Monokultura jest metodą polegającą na uprawie jednego typu roślin na dużych przestrzeniach. Monokultura nie istnieje w naturze i nie mogłaby przetrwać bez ingerencji ludzi. W monokulturach uprawiane są wyselekcjonowane przez naukowców odmiany roślin o wysokiej wydajności, często genetycznie zmodyfikowane. Rośliny te nie dają jednak zadowalających plonów bez środków ochrony roślin oraz dużej ilości nawozów sztucznych. Taki sposób uprawy prowadzi do zanieczyszczenia wód gruntowych, erozji gleby, zmiany miejscowego klimatu i lokalnych opadów oraz stanowi zagrożenie dla miejscowych gatunków roślin i zwierząt. Lasy tropikalne są szczególnie zagrożone tym typem upraw, gdyż są bardziej żyzne i mniej zagospodarowane niż inne tereny oraz mają sprzyjający uprawom klimat. W rezultacie ogromne przestrzenie lasów zastępowane są monokulturami. Przykładem monokultur są tzw. zielone pustynie – ogromne obszary upraw drzew tego samego gatunku. Pozornie wyglądają one jak lasy, lecz nimi nie są. Tak naprawdę to wielkie fabryki drewna, papieru, oleju, gumy oraz innych produktów przeznaczonych głównie na rynek międzynarodowy.
• Olej palmowy
Uprawy palmy olejowej to jedne z najpopularniejszych monokultur na świecie. Ogromnymi plantacjami palmy zastępuje się zarówno lasy tropikalne, jak i pola kukurydzy, ryżu, fasoli czy kawy uprawiane przez drobnych farmerów a także duże plantacje bananów i ananasów. Wiąże się to z tym, że przy obecnym zapotrzebowaniu na agropaliwa palma jest bardziej opłacalna od innych upraw a jej produkcja wymaga mniej rąk do pracy. Ma to więc wpływ zarówno na wylesianie, jak i na pogarszanie się sytuacji ubogich rolników i pracowników na plantacjach roślin tropikalnych. Olej palmowy jest także stosowany do produkcji kosmetyków i środków czystości oraz w przemyśle spożywczym. W tym ostatnim przypadku używany jest nie tylko do smażenia – można go znaleźć w składzie bardzo wielu środków spożywczych, np. w batonach, zupach instant, frytkach, sosach itp. Niszczenie lasów pod uprawę palmy olejowej wiąże się z niszczeniem siedlisk wielu ginących i zagrożonych gatunków zwierząt, w tym naszych kuzynów – orangutanów z Azji Południowo-Wschodniej.
• Hodowla zwierząt
Hodowle zwierząt, zwłaszcza przemysłowe hodowle krów, stanowią jedno z najpoważniejszych zagrożeń dla lasów, ponieważ mają bardzo ekspansywny charakter i wymagają coraz więcej miejsca na pastwiska oraz na uprawę roślin potrzebnych do wyżywienia zwierząt. Na świecie hoduje się setki milionów krów a liczba ta ciągle rośnie wraz ze wzrostem liczby ludności i zapotrzebowania na mięso i skóry. Do wykarmienia tej ogromnej liczby zwierząt potrzebna jest przestrzeń, którą pozyskuje się z wylesiania lub zabierania upraw przeznaczonych do wyżywienia ludzi. Lasy są zagrożone również przez hodowle miliardów świń, kóz, owiec, ptactwa i krewetek, dla których potrzebne są tereny i inne zasoby naturalne”.
źródło: Andrzej Żwawa i in., O odpowiedzialnej produkcji i konsumpcji zasobów leśnych. Pakiet edukacyjny dla nauczycieli szkół gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych – część merytoryczna, Polska Zielona Sieć, Kraków 2011.
Niektóre skutki niszczenia lasów
• „Zagrożenie dla rdzennych społeczności
Podaje się, że ponad 1,6 mld. Ludzi na świecie jest zależnych w różnym stopniu od lasów, a co najmniej 350 mln ludzi żyje w bezpośrednim sąsiedztwie lasów bardzo cennych. Jednocześnie szacuje się, że ok. 60 mln. osób to ludność tubylcza, która jest całkowicie zależna od lasów. Ludzie ci pozyskują z nich żywność, drewno na paliwo czy do wykonywania narzędzi, uprawiają w nich rośliny, polują, pozyskują leki. Wylesianie to niszczenie miejsc zamieszkania ludności tubylczej – np. Indian w Amazonii czy Pigmejów w Afryce. Tracą oni ziemię, na której znajdują się ich wioski, tereny uprawne i łowieckie, miejsca praktyk duchowych i podstawowe odniesienie ich kultur.
• Ubóstwo mieszkańców terenów leśnych
Zasoby naturalne (w tym lasy) są „kapitałem”, który mógłby pomóc w rozwoju wielu krajów. Jeśli gospodaruje się nimi w sposób racjonalny i zrównoważony, mogą stać się źródłem nowych miejsc pracy i kreować pieniądze potrzebne do inwestycji w dobro publiczne. Jednak często jest wręcz przeciwnie – mimo że w większości przypadków wylesianie powoduje napływ inwestycji zagranicznych, powiększa jednocześnie ubóstwo miejscowych społeczności. Zniszczone lasy przestają być miejscem utrzymania lokalnej ludności, a ogromne zyski z drewna, kopalni, plantacji, czy hodowli bydła trafiają do kieszeni garstki osób (urzędników, polityków, właścicieli ziemskich oraz zagranicznych przedsiębiorców i udziałowców).
• Ginące gatunki zwierząt i roślin
Zanik bioróżnorodności i wymieranie gatunków jest procesem, na który narażone są w szczególności wilgotne lasy równikowe. To ekosystemy najbogatsze pod względem bioróżnorodności a jednocześnie najbardziej narażone na zniszczenia.
Każdy gatunek stanowi wartość sam w sobie, jednak zachowanie bioróżnorodności jest kluczowym problemem dzisiejszych czasów także dlatego, że biosfera świadczy dla nas niesamowitą ilość usług ekosystemowych, takich jak: dostarczanie żywności, surowców, paliw, regulowanie klimatu, magazynowanie i oczyszczanie wód, wytwarzanie gleby. Niszcząc środowisko naturalne, ponosimy ogromne straty, bo kiedyś będziemy musieli zastępować zniszczone ekosystemy rozwiązaniami technologicznymi . Wycinając lasy pod uprawy agropaliw czy leśnictwo przemysłowe, wprowadzając nowe, zmodyfikowane rośliny, które są przyczyną ginięcia innych gatunków, narażamy świat na niewyobrażalne straty”.
źródło: Andrzej Żwawa i in., O odpowiedzialnej produkcji i konsumpcji zasobów leśnych. Pakiet edukacyjny dla nauczycieli szkół gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych – część merytoryczna, Polska Zielona Sieć, Kraków 2011.
Bibliografia
• Andrzej Żwawa i in., O odpowiedzialnej produkcji i konsumpcji zasobów leśnych. Pakiet edukacyjny dla nauczycieli szkół gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych – część merytoryczna, Polska Zielona Sieć, Kraków 2011.
• Kampania „Kupuj odpowiedzialnie. O odpowiedzialnej produkcji i konsumpcji zasobów leśnych”, http://ekonsument.pl/lasy
• WWF chroni lasy, http://www.wwf.pl/co_robimy/lasy/
• https://www.youtube.com/watch?v=w_ywj3wKu-g