Cel ogólny: uświadomienie znaczenia edukacji w życiu człowieka i problemów związanych z edukacją w krajach Globalnego Południa
Cele szczegółowe:
Uczennica/uczeń:
• dostrzega podobieństwa i różnice dotyczące polskich i nepalskich szkół i przedszkoli,
• rozumie, dlaczego edukacja jest ważna w życiu człowieka,
• potrafi powiedzieć, jakie umiejętności daje szkoła (umiejętność czytania i pisania, liczenia),
• zna konsekwencje braku podstawowej edukacji,
• wie, dlaczego nie wszędzie dzieci mogą chodzić do szkoły,
• wskazuje Nepal na mapie Azji,
• wie, że Himalaje to najwyższe góry świata,
• zna nazwę najwyższej góry świata,
• intuicyjnie rozumie pojęcie grupy etnicznej,
• poznaje przykładowe grupy etniczne Nepalu: Szerpów i Newarów,
• wyjaśnia pojęcia „turysta”, „himalaista”,
• zna swoje prawa,
• wie, że każde dziecko na świecie ma prawo do edukacji.
Miejsce: sala lekcyjna ze stolikami do pracy w grupach
Materiały: polityczna i fizyczna mapa Azji, prezentacja o Nepalu, plan miejscowości w której znajduje się szkoła (opcjonalnie), pisaki, małe karteczki (np. typu post-it), duże arkusze papieru (3–4 sztuki), zdjęcia Himalajów oraz zdjęcia szkół (prezentacja dostępna pod adresem eduglob.zrodla.org/pliki/nepal_prezentacja.pdf ).
Przebieg zajęć
Himalaje
Powitaj dzieci i wyjaśnij, że dziś udacie się w wirtualną podróż do wyjątkowego kraju położonego w najwyższych górach świata – Nepalu. Zapytaj uczniów, jak nazywają się najwyższe góry świata. Poproś, aby uczniowie znaleźli je na mapie fizycznej Azji lub świata. Poproś, aby uczniowie przypomnieli sobie, jakim kolorem zwykle na mapach fizycznych oznaczone są tereny położone najwyżej. W razie potrzeby wyjaśnij, że jest to kolor pomarańczowy lub czerwony. Poproś o wskazanie Himalajów i odnalezienie Mount Everestu – najwyższej góry świata oraz Nepalu. Pokaż zdjęcia Himalajów (pierwsza część prezentacji dostępnej pod adresem eduglob.zrodla.org/pliki/nepal_prezentacja.pdf ) i poproś, by dzieci zastanowiły się, jak można by nazwać te góry, gdyby nie miały nazwy. Po wyczerpaniu pomysłów wyjaśnij, że nazwa „Himalaje” znaczy „siedziba śniegów” (z sanskrytu: himá, czyli zima, śnieg, oraz ālaya, czyli siedziba, leżący), zaś Mount Everest po nepalsku nazywa się Sagarmatha, czyli „Czoło Nieba”. Szczyt ma wysokość 8848 m n.p.m. – to tyle, ile miałby wieżowiec z ok. 3 tysiącami pięter albo 300 dziesięciopiętrowych wieżowców ustawionych jeden na drugim. Wyjaśnij, że większą część Nepalu (ok. 80%) pokrywają góry o średniej wysokości ok. 6 tysięcy m n.p.m. i aż 8 z 10 szczytów na świecie przekraczających 8 tysięcy m n.p.m. Z tego właśnie powodu Nepal jest bardzo często odwiedzany przez himalaistów, czyli osoby wspinające się na najwyższe szczyty świata. W wysokich partiach Himalajów żyje lud Szerpów, spośród którego wywodzi się najwięcej himalaistów i zdobywców Mount Everestu. Pierwszymi ludźmi, który stanęli na szczycie góry (w roku 1953), byli nepalski Szerpa Tenzing Norgay oraz Nowozelandczyk Edmund Hillary.
Jak wygląda życie w górach?
Zapytaj dzieci, czy chciałyby mieszkać w Nepalu. Czy życie w górach, i to tak wysokich, jest łatwe? Jak ono może wyglądać? A jak mieszkanie w Himalajach może wpływać na życie dzieci? Jak wygląda życie dorosłych, czym mogą się zajmować, gdzie pracować? Jaką korzyść mogą dać im najwyższe góry świata?
Dlaczego nie każde dziecko chodzi do szkoły?
Poproś, aby dzieci indywidualnie zastanowiły się, jak blisko mają do najbliższej szkoły (niekoniecznie chodzi o tę placówkę, do której chodzą, ale o tę, która jest najbliżej ich miejsca zamieszkania). Jak długo by tam szły na piechotę? Czy do szkoły da się dojechać samochodem, autobusem lub rowerem? Poproś, aby uczniowie, wracając dziś ze szkoły, policzyli, ile mają kroków do domu. Jeśli mama lub tata podwozi ich samochodem lub jadą autobusem, niech wezmą pod uwagę kroki do i z samochodu/autobusu. Możesz również zaproponować uczniom zmierzenie na planie miasta/mapie gminy odległości między domem a szkołą.
Wyjaśnij, że połowa Nepalczyków mieszka na wąskim pasku nizin rozciągających się na południu kraju, a druga połowa w górach, często we wsiach, które nie są połączone drogą z żadnym miasteczkiem. Zdarza się, że do najbliższej szkoły trzeba iść pieszo 2 godziny górskimi ścieżkami, a później kolejne 2 godziny wracać. Czasami szkoła jest tak daleko, że nawet małe dzieci muszą wyjechać z domu i zamieszkać w internacie. Wiele dzieci w Nepalu wcale nie chodzi do szkoły. Niektórzy rodzice są zbyt biedni, by je tam posłać. Czasem szkoła jest zbyt daleko, a dzieci zbyt słabe lub chore. Rodzice, którzy sami nie chodzili nigdy do szkoły i nie potrafią czytać ani pisać, nie zdają sobie sprawy, jak bardzo edukacja jest ważna i ile potrafi w życiu zmienić.
Czy warto się uczyć?
Podziel dzieci na 3–4-osobowe grupy, rozdaj pisaki i małe karteczki (np. typu post-it). Poproś, aby grupy napisały/narysowały, dlaczego warto się uczyć, do czego potrzebna jest umiejętność czytania i pisania czy liczenia, co umożliwia wiedza zdobyta w szkole. Poproś, aby każda grup przygotowała co najmniej kilkanaście odpowiedzi. Dla ułatwienia możesz zadawać pytania pomocnicze, np. czy trzeba się uczyć, by zostać pielęgniarką, pilotem, kierowcą, informatykiem, strażakiem, pracownika biura, recepcjonistą w hotelu?
W jaki sposób umiejętności zdobyte w szkole wpływają na codzienne życie np. zakupy, spędzanie czasu wolnego itp.? Po zakończeniu pracy poproś dzieci o pogrupowanie karteczek według własnego klucza, a następnie przyklejenie pogrupowanych kartek na duży arkusz papieru lub tablicę.
Szkoły z różnych stron świata
Dla starszych dzieci:
Naszykuj trzy duże arkusze papieru, na jednym napisz (ewentualnie narysuj) „szkoła”, a drugim „nauczyciel”, na trzecim „uczeń”. Podziel dzieci na trzy grupy, rozdaj arkusze i pisaki. Poproś, aby grupy odpowiedziały na pytania, odpowiednio:
• Co jest potrzebne, żeby działała szkoła?
• Co jest potrzebne nauczycielom, by dobrze uczyć?
• Co jest potrzebne dzieciom, by mogły chodzić do szkoły?
Odpowiedzi można na arkuszu zapisywać lub rysować.
W razie potrzeby możesz pomóc uczniom korzystając z pytań pomocniczych, np. z czego składa się szkoła (z budynku, nauczycieli, dzieci)? Jak powinna być wyposażona szkoła, żeby można było przyjemnie i skutecznie się w niej uczyć? Jaki powinien być nauczyciel? Czego potrzebują dzieci, by pójść do szkoły? Prawdopodobnie dzieci będą konstruować odpowiedzi na podstawie własnych doświadczeń, obserwacji swojej szkoły czy swojego szkolnego „ekwipunku”. Kiedy pomysły na odpowiedzi się wyczerpią, porozmawiaj z dziećmi na temat szkół w krajach Globalnego Południa. Obejrzyjcie zdjęcia szkół z różnych regionów Nepalu, Ghany, Indonezji, Gwatemali, Algierii, Peru, Mongolii i Tanzanii (druga część prezentacji dostępnej pod adresem eduglob.zrodla.org/pliki/nepal_prezentacja.pdf ). Poproś, aby dzieci zastanowiły się, czego z ich punktu widzenia brakuje w oglądanych szkołach, a co jest podobne do szkół, do których sami chodzą.
Prawo do edukacji
Wyjaśnij, że choć każde dziecko na świecie ma prawo do edukacji, to jednak nie każde dziecko w uboższych krajach może chodzić do szkoły. Wynika to z tego z różnych powodów, np. w wielu wsiach nie ma żadnej szkoły, w szkołach brakuje podstawowego wyposażenia, toalet, wody, podręczników, zeszytów. W wielu małych szkołach pracuje tylko jeden nauczyciel, więc kiedy ta osoba zachoruje, nie ma kto uczyć. Wielu rodziców jest zbyt biednych, by zapłacić za szkołę, a nawet gdy szkoła jest bezpłatna, potrzebne są przecież odpowiednie ubrania (np. mundurek), buty, podręczniki, zeszyty. Czasami sytuacja rodziny jest tak trudna, że brakuje pieniędzy na jedzenie czy lekarstwa, a chorym i osłabionym dzieciom trudno się uczyć. Czasami dzieci zmuszone są do pracy, aby wesprzeć finansowo rodzinę. Zwykle gdy rodzice mają kilkoro dzieci i nie stać ich na edukację wszystkich, w pierwszej kolejności kształceni są chłopcy.
Poproś dzieci o kontynuację wcześniejszej pracy, poproś, aby uzupełniły rozpoczęte rysunki o rzeczy, których wcześniej nie narysowały/napisały, bo wydały się tak naturalne, że trudno je było wymyślić, np. posiadanie butów czy toalety w szkole.
Przykładowe odpowiedzi:
• szkoła: dzieci i nauczyciele, budynek, oświetlenie, toalety, woda, meble, ciepło, pomoce (np. tablica), mapy, modele, książki itp.
• nauczyciel: dzieci, książki, tablica, pomysły, wiedza, pomoce (np. globus), model człowieka, rzeczy do doświadczeń itp.
• dzieci: ubranie, buty, zeszyty, kanapki, książki, piórnik, tornister, farby, kredki itd.
Poproś o zaprezentowanie prac przez liderów grup, a następnie wyjaśnij, że Nepal jest bardzo biednym krajem, wielu dorosłych nie ma pracy, ale coraz bardziej rozwija się turystyka. Wielu ludzi z całego świata przyjeżdża do Nepalu, żeby wspinać się na najwyższe góry świata albo choćby tylko je zobaczyć. W związku z tym potrzebne są hotele, restauracje, przewodnicy, kierowcy. Dlatego ważna jest edukacja, w tym znajomość języków obcych. Na zakończenie podsumuj zajęcia, korzystając z plakatu powstałego w części zatytułowanej „czy warto się uczyć”.
Materiały dodatkowe dla nauczyciela
Ludzie gór (fragment artykułu „Ludzie gór” z bloga podróżniczego vagabundos.pl)
Wioski w górach zazwyczaj oddalone są od siebie o kilka godzin szybkiego marszu. W 90% osad nie występują pojazdy mechaniczne, bo dróg w zasadzie nie ma, a jedynym traktem łączącym zabudowania są górskie, kamieniste ścieżki, niejednokrotnie przypominające szlak na Giewont. Oznacza to, że do wiosek, do których dochodzi jakakolwiek przejezdna droga, niejednokrotnie trzeba maszerować od 2 do 3 dni. Oczywiście tempem Szerpy, nieosiągalnym dla bladych twarzy. Oprócz zwyczajnych niedogodności, którymi obciążone jest zamieszkiwanie tak odludnych terenów, jak np. transport żywności i innych niezbędnych materiałów, z życiem Szerpów wiążą się również inne niewygody, jak chociażby posłanie dzieci do szkoły. Szkoły w wioskach są oczywiście rzadkością, więc te rodziny, które są na tyle zamożne, aby kształcić swoje dzieci, muszą posyłać je do wiosek odległych o jeden lub kilka dni drogi. Dzieciaki, nawet sześcio – czy siedmioletnie, nie mają oczywiście możliwości dojeżdżać do domu, więc podczas nauki mieszkają w internatach. Nasz trekking przypadł akurat pod koniec miesięcznych wakacji związanych z dwoma najważniejszymi świętami w Nepalu – Dasain i Diwali. W tym czasie dzieci były akurat w domach, ale w ostatnią sobotę naszego marszu wypadł czas pożegnań i płaczu maluchów, wyjeżdżających na kolejne 4–5 miesięcy. Edukacja w Nepalu jest wszystkim, więc przed dziećmi, które nie chodzą do szkoły, rozpościera się bardzo wyboista droga. Jednak w tych górskich okolicznościach, gdzie już sześcioletnie brzdące mieszkają w internatach, człowiek naprawdę zaczyna się zastanawiać, które z dzieciaków są prawdziwymi szczęściarzami.
źródło: vagabundos.pl/2010/11/16/ludzie-gor/
Edukacja dla wszystkich. Dostęp do edukacji w krajach globalnego Południa na przykładzie Nepalu
Co piąty dorosły człowiek (powyżej 15. roku życia) na świecie nie potrafi pisać ani czytać. Dla 61 milionów dzieci w wieku szkolnym na świecie edukacja wciąż znajduje się poza zasięgiem. Choć poziom alfabetyzacji w Nepalu wciąż rośnie, to nadal aż 29% dzieci nie chodzi nawet do szkoły podstawowej. Krajów podobnych pod tym względem do Nepalu jest niemało, przede wszystkim w Afryce Subsaharyjskiej, ale również w Azji i Ameryce Południowej. Przyczyn tego stanu rzeczy jest wiele.
Ubóstwo – często rodzice są zbyt biedni, by posłać dziecko do szkoły. Choć w Nepalu działają bezpłatne szkoły państwowe, to w wielu regionach ich po prostu fizycznie brakuje. Są położone zbyt daleko, by dzieci mogły do nich dojść. Odległość jest jednym z podstawowych powodów nieposyłania dzieci do szkoły w krajach Globalnego Południa. W Nepalu funkcjonują również szkoły z internatami (także podstawowe), ale często koszt internatu jest poza zasięgiem finansowym rodziców. Nawet jeśli rodzicom zależy na wykształceniu dziecka, to nie zawsze jest to możliwe. Nawet jeśli bezpłatna szkoła znajduje się w pobliżu, to problemem okazuje się zakup mundurków, książek, zeszytów, a nawet ołówków. Często też praca dzieci okazuje się niezbędnym uzupełnieniem domowego budżetu – również z tego powodu dzieci nie chodzą do szkoły. Międzynarodowe badania wskazują, że dzieci matek, które skończyły chociaż szkołę podstawową, są dwukrotnie mniej zagrożone tym, że nie pójdą do szkoły, niż kobiet, które pozbawiono edukacji. Niewykształceni rodzice nie mają świadomości, jakie możliwości rozwojowe daje choćby umiejętność czytania i pisania, a dodatkowo bieda i konieczność pracy dzieci utwierdza rodziców w ich decyzji. W Nepalu nie ma sankcji za nieposłanie dziecka do szkoły, a biedne rodziny nie otrzymują wsparcia od rządu.
Z ubóstwem związany jest stan zdrowia dzieci, który również wpływa na absencję, a także na możliwości przyswajania wiedzy. W sytuacji, gdy dzieciom brakuje pieniędzy na jedzenie, szkoła odchodzi na dalszy plan. Niedożywione dzieci częściej chorują, a także zwyczajnie są osłabione, mają trudności z koncentracją. Nepal jest 2. po Afganistanie najbiedniejszym i najmniej rozwiniętym z krajów azjatyckich. Duża część dzieci nie otrzymuje wystarczającej ilości jedzenia, problemem jest również jego mała różnorodność i zasobność w niezbędne do zdrowego rozwoju składniki odżywcze. Często dzieci nie przynoszą do szkoły nic do jedzenia, a lekcje zwykle trwają od godz. 10 do 16. A przecież wielu uczniów poświęca dodatkowo wiele czasu na dotarcie z domu do szkoły i z powrotem. Kolejny problem to dostęp do wody pitnej w czasie lekcji. Problem ten nasila się latem, które w Nepalu jest gorące. Źle wentylowane, przegrzewające się budynki oraz brak wody utrudniają koncentrację uczniów. Brak wody to również brak podstawowej higieny, takiej jak mycie rąk. W krajach Globalnego Południa miliony dzieci umierają z powodu łatwo uleczalnych chorób – cholery i biegunki, przenoszonych m.in. przez brudne ręce. Problemem jest również dostępność oddzielnych dla chłopców i dziewcząt toalet, a nawet toalet w ogóle. W znaczenie większym stopniu powoduje on wykluczanie z edukacji dziewcząt niż chłopców. Dyskryminacja dziewcząt w dostępie do edukacji w Nepalu jest doskonale widoczna. Tylko 48% dorosłych Nepalek i 70% nepalskich mężczyzn potrafi czytać. Do szkoły podstawowej chodzi 46% dziewcząt i 78% chłopców. W wielu kulturach kobiety uważa się za mniej wartościowe niż mężczyzn. W rodzinach wielodzietnych w pierwszej kolejności do szkoły posyłani są chłopcy. Często rodzice nie chcą inwestować w wykształcenie córek, gdyż po ślubie przejdą one do rodziny męża i w przyszłości nie będą wspierać swoich rodziców. W niektórych krajach Globalnego Południa dziewczynki wcześnie wydawane są za mąż (12–13-letnie mężatki nie są niczym niespotykanym), więc nawet jeśli dziewczyna chodzi do szkoły, to w przypadku zamążpójścia najczęściej porzuca edukację. Poza tym do obowiązków kobiet i dziewcząt należy zajmowanie się domem, gotowanie i dostarczanie wody. Dziewczynki w wielu krajach zmuszone są poświęcać kilka godzin dziennie na wielokilometrowy marsz do źródeł wody i przez to nie mają czasu na szkołę. Dyskryminacja kobiet, a także kast niższych, jest powszechna w Nepalu, mimo że system kastowy oficjalnie został zniesiony i zakazany. Połączenie bycia kobietą i przynależności do niskiej kasty, co z kolei łączy się z ubóstwem, powoduje, że dostęp do edukacji staje się jeszcze trudniejszy. Wśród najniższych kast w Nepalu czytać potrafi zaledwie jedna trzecia osób. Co 3. Nepalka kończy szkołę średnią, dziewcząt z najniższych kast tylko 12%, a uniwersytet ukończyło zaledwie kilkanaście z nich. Kolejnym problemem jest niska jakość państwowych szkół w Nepalu. Objawia się ona zarówno – szczególnie na prowincji – bardzo kiepską infrastrukturą, a właściwie jej brakiem, jak również nieskutecznymi metodami nauczania. Często sale wyposażone są jedynie w stare, niewygodne ławki bez oparcia (w których przez kilka godzin siedzi kilkoro dzieci) i tablicę. Szkołom brakuje materiałów do nauczania, książek, pomocy naukowych. Z tym wiąże się sposób przekazywania wiedzy. Nauczyciele stosują przestarzałe metody, oparte w dużej mierze na mechanicznym wielokrotnym powtarzaniu i zapamiętywaniu treści, bez jej zrozumienia. Często treści nie są dopasowane do wieku dzieci. Skutkuje to tym, że nawet po kilku latach edukacji dziecko nie potrafi czytać ze zrozumieniem czy dokonać prostych obliczeń. Nauczycielom brakuje wiedzy pedagogicznej i szkoleń, a także motywacji. Nauka nie jest ciekawa i dzieci nie mają motywacji do chodzenia do szkoły. Na porządku dziennym jest bicie dzieci. W krajach, gdzie mieszkańcy posługują się wieloma językami, problemem staje się brak edukacji w rodzinnym języku ucznia. Problem ten dotyczy również Nepalu. Dzieci wychowane w jednym z lokalnych dialektów lub języków nie znają języka urzędowego używanego w szkole. Choć nauka drugiego języka jest zjawiskiem pozytywnym, to powinien on być traktowany właśnie jako drugi język, a pozostałe lekcje, przynajmniej na początku, powinny odbywać się w języku zrozumiałym dla ucznia.
Ogromnym problemem nepalskich szkół jest absencja nauczycieli. W Nepalu 1 nauczyciel przypada na 32 uczniów (Polsce 9,6). Często w szkole pracuje 1 nauczyciel. Brak odpowiedniej liczby nauczycieli przekłada się na przepełnione klasy i wspólną naukę dzieci w różnym wieku. W sytuacji, gdy nauczyciel zachoruje, szkoła praktycznie przestaje działać. Dzieci, przychodząc do szkoły, marnują czas, a po którymś razie w ogóle przestaną się zjawiać. Nieobecności nauczyciela, choroby uczniów, pogłębienie ubóstwa, zła jakość kształcenia powodują, że wielu uczniów przerywa edukację, nie kończąc nawet szkoły podstawowej. Podobne problemy dotykają wielu krajów Globalnego Południa. Alfabetyzacja dorosłych w Mali, Nigrze, Etiopii i Burkina Faso kształtuje się na poziomie 25–29%, w Erytrei tylko 48% dzieci w wieku szkolnym zapisanych jest do szkoły podstawowej (a chodzi jeszcze mniej), w ogarniętej nieustającą od lat wojną Demokratycznej Republice Konga na 1 nauczyciela przypada 64 uczniów, a alfabetyzacja młodych ludzi (w wieku 17–25) spada – a to tylko przykłady. Edukacja jest kluczem do wydobycia się z biedy, zmniejsza ubóstwo (pozwala zdobyć lepszą i lepiej płatną pracę, założyć własną firmę) i dłuższej perspektywie powoduje rozwój społeczny i gospodarczy kraju, wpływa na jakość zdrowia (poprzez propagowanie profilaktyki, badań i zdrowego odżywiania), sprzyja rozwojowi demokracji i aktywności obywatelskiej, sprzyja trosce o środowisko, a dodatkowo edukacja dziewcząt wyrównuje nierówności płci, wpływa na rozwój całej rodziny, poprawia zdrowotność i szanse przeżycia dzieci. 2 z Milenijnych Celów Rozwoju przyjętych w 2000 roku odnosi się wprost do edukacji. Cel 2. mówi o zapewnieniu powszechnego nauczania na poziomie podstawowym (ukończenia wszystkich klas szkoły) dla wszystkich chłopców i dziewcząt. Cel 3. promuje równość płci i awans społeczny kobiet, poprzez wyeliminowanie nierównego dostępu płci do 1. i 2. szczebla edukacyjnego do 2005 roku, a na wszystkich szczeblach do 2015 roku. Od czasu przyjęcia Milenijnych Celów Rozwoju udało się ograniczyć liczbę dzieci żyjących poza systemem edukacji ze 115 milionów do 61 milionów, z czego połowa żyje w Afryce Subsaharyjskiej, jednak szkoły podstawowej wciąż nie rozpoczyna nawet co 4. dziecko. Proporcja dziewcząt do chłopców pozostających poza systemem edukacji w skali świata w ciągu dziesięciu lat spadła z 58% do 53%, ale są regiony, gdzie te proporcje wciąż są bardzo nierówne (Azja Zachodnia – 65% i Północna Afryka – 79%). Poprawił się również wskaźnik ukończenia szkoły podstawowej, wzrósł on do 90%, ale w Afryce tylko 7 dzieci na 10 rozpoczynających naukę kończy ją i tylko co 4. spośród tych, które szkołę podstawową ukończyło, kontynuuje edukację. W 2010 roku 122 miliony osób w wieku od 15 do 24 lat nie potrafiło przeczytać ani napisać krótkiego, prostego tekstu (w tym 74 mln kobiet i 48 mln mężczyzn). Nierówność pomiędzy płciami powoli zmniejsza się, w szkołach podstawowych na świecie, średnio na 100 uczniów w szkołach podstawowych przypada 97 uczennic, a na drugim etapie edukacyjnym stosunek ten wynosi 100 do 96, ale w Afryce Subsaharyjskiej na 100 chłopców do szkoły zapisane były tylko 82 dziewczynki. Zapewnienie dzieciom edukacji na właściwym poziomie daje większe nadzieje na spełnienie pozostałych celów milenijnych.
Bibliografia
• Adult and youth literacy, 1990–2015, Analysis of data for 41 selected countries, http://www.uis.unesco.org/literacy/Documents/UIS-literacy-statistics-1990–2015-en.pdf
• Agata Grabau, „Czarownice z Nepalu”, „Przegląd” nr 23/2010, http://www.przeglad-tygodnik.pl/pl/artykul/czarownice-nepalu
• Children of Nepal, http://www.childrenofnepal.org/
• Czym są prawa człowieka?, http://amnesty.org.pl/badz--aktywny/edukacja/prawa-czlowieka/czym-sa-prawa--czlowieka.html
• Devishwar Pirti Primary School, Himalaje.pl, http://www.himalaje.pl/pirti.htm
• Human Development Report 2011. Sustainability and Equity: A Better Future for All, wyd. UNDP, Nowy Jork 2011, http://hdr.undp.org/en/media/HDR_2011_EN_Complete.pdf
• Jędrzej Witkowski (red.), Cały świat w klasie, Warszawa 2011
• Literacy and Education Data for the school year ending in 2010, http://www.uis.unesco.org/literacy/Pages/adult--youth-literacy-data-viz.aspx
• Nepal Schools Aid, http://nepalschoolsaid.blogspot.com/
• Reaching out-of-school children, http://www.uis.unesco.org/Education/Pages/reaching-oosc.aspx
• The Millennium Development Goals Report 2012, http://mdgs.un.org/unsd/mdg/Resources/Static/Products/Progress2012/English2012.pdf
• UIS STATISTICS IN BRIEF. Education profile – Nepal, http://stats.uis.unesco.org/unesco/TableViewer/document.aspx?ReportId=121&IF_Language=eng&BR_Country-=5240&BR_Region=40535
• United Nations Millennium Development Goals Indicators, http://mdgs.un.org/unsd/mdg/Data.aspx