Kto zajdzie wyżej ? O znaczeniu równouprawnienia płci

Cel ogólny: uświadomienie uczennicom i uczniom istnienia nierówności płciowych oraz ich negatywnego wpływu na życie jednostek i społeczności

Cele szczegółowe:
Uczennica/uczeń:
• wyjaśnia, czym jest równouprawnienie,
• rozumie znaczenie równouprawnienia w życiu jednostek i społeczności,
• potrafi sprzeciwić się opiniom akceptującym dyskryminację,
• rozumie powiązania między sytuacją kobiet a rozwojem kraju,
• ma świadomość istnienia wiążących prawnie dokumentów międzynarodowych poświęconych równouprawnieniu kobiet, ponieważ wiąże prawa kobiet z prawami człowieka,
• ma świadomość, że kobiety są nie tylko ofiarami dyskryminacyjnych praktyk, ale i aktywnymi aktorkami życia politycznego i społecznego,
• doskonali umiejętność pracy w grupie i dyskutowania.

Miejsce: sala lekcyjna, ew. klatka schodowa w szkole

Materiały: arkusze papieru (minimum 5), mazaki/markery, taśma malarska lub sznurek, pocięte załączniki nr 1 (załącznik nr 1 należy powielić, tak aby postaci wystarczyło dla wszystkich), 3 i ew. 5 (jeśli uczniowie będą losować pracę domową)

Przebieg zajęć
Kto zajdzie wyżej?
Nie informuj uczniów od razu, czemu będą poświęcone zajęcia. Rozdaj pocięte opisy osób z załącznika nr 1 i poproś, by każdy przeczytał po cichu opis postaci oraz „wczuł się” w rolę, ale nie informował kolegów ani koleżanek, kim jest. Uwaga, opisów jest 11, więc będą się powtarzać. Zadbaj o to, by każdy z nich został wykorzystany, tak aby zapewnić jak największą różnorodność. Jeżeli w szkole nie ma schodów, poproś uczniów, by ustawili się w szeregu (wcześniej należy przesunąć ławki i krzesła pod ścianę, albo wyjść na korytarz). Jeżeli w szkole są dostępne schody, idźcie tam całą grupą i stańcie na dole. Odczytuj po kolei stwierdzenia z załącznika nr 2. Osoby, do których roli pasują poszczególne stwierdzenia, robią krok do przodu albo wspinają się po schodach o jeden stopień. Reszta stoi w miejscu.
Po zakończeniu ćwiczenia poproś, by osoby, którym przypadła rola kobiety/dziewczynki, podniosły rękę do góry. Gdy opuszczą ręce, poproś o to samo uczniów odgrywających rolę mężczyzny/chłopca. Okaże się, że generalnie mężczyźni „zaszli” wyżej/dalej niż kobiety.
Wróćcie do klasy, usiądźcie. Poinformuj uczniów, że tematem lekcji będzie równouprawnienie płci. Zapytaj uczniów, jaki wniosek płynie z wykonanego przed chwilą ćwiczenia. Czy szanse życiowe dziewczynek i chłopców są takie same? Poproś kilka osób o przedstawienie swojej roli i opowiedzenie, co pozwoliło im iść do przodu, a co trzymało ich w miejscu.
Przeprowadź krótką dyskusję (ok. 10–15 minut). Czy to sprawiedliwe, że kobiety i mężczyźni traktowani są w inny sposób? Jakie rodzi to konsekwencje? Czy są to konsekwencje tylko dla poszczególnych osób, czy dla całych społeczności? Wytłumacz uczniom, że jeżeli dziewczynki nie chodzą do szkoły, ma to wpływ także na los ich przyszłych dzieci (na ich zdrowie, szanse na edukację, lepszą pracę). Jeżeli kobiety mają trudności z dostępem do władzy i ważnych stanowisk, to ta władza nie będzie zajmować się problemami kobiet (bo nie ma kto się o to upomnieć) i mamy do czynienia z błędnym kołem (patrz: Informacje dodatkowe dla nauczyciela).
Uwaga! W trakcie dyskusji pilnuj, by dziewczynki i chłopcy wypowiadali się równie często i długo.

Czym jest równość płci?
Poproś uczniów o wspólne zdefiniowanie równouprawnienia (równość wobec prawa, korzystanie z jednakowych praw). Zadbaj o to, aby uczniowie dobrze zrozumieli pojęcie równości płci. Nie chodzi o to, by wszyscy byli jednakowi i w taki samo sposób się zachowywali, ale by mieli równy dostęp do praw, możliwości, zasobów, uczestnictwa w podejmowaniu decyzji.

„Równość płci to wolność jednostki do rozwijania własnych zdolności, podejmowania decyzji bez ograniczeń narzucanych przez role płci. Równość zakłada równe korzystanie przez kobietę i mężczyznę ze społecznie cenionych dóbr, praw, możliwości, zasobów i nagród. Celem równości nie jest doprowadzenie do tego, aby kobiety i mężczyźni byli tacy sami, lecz aby ich możliwości i szanse życiowe były równe. Cel ten, z uwagi na przeszłość i tradycyjnie dyskryminujące praktyki społeczne w większej części świata, wymaga często określonych strategii zorientowanych na prawa kobiet, by osiągnięcie równości płci było rzeczywiście możliwe”.
źródło: Gender in Practice – An operational kit for SDC and its Partners, Szwajcarska Agencja Rozwoju i Współpracy, za: Miniprzewodnik po współpracy rozwojowej z perspektywy praw kobiet, Koalicja KARAT 2009

Czy równość płci to fanaberia?
Powiedz uczniom, że według Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka wszyscy ludzie rodzą się wolni i równi pod względem swej godności i swych praw. Dyskryminacja jest zakazana, więc nie można traktować kogoś gorzej tylko dlatego, że jest kobietą. Wynika to z prawa międzynarodowego. Podziel uczniów na 5 grup, każdej daj jeden z wybranych artykułów Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka (załącznik nr 3). Rozdaj grupom arkusze papieru i mazaki. Ich zadaniem będzie spojrzenie na zapisy Deklaracji z punktu widzenia równości płci. Poproś grupy, by zastanowiły się, czy gorsze traktowanie dziewczynek i kobiet (dyskryminacja) wpływa jakoś na możliwość korzystania z praw zawartych w Deklaracji. Zadaniem uczniów jest wypisanie na arkuszach (na podstawie poprzedniego ćwiczenia oraz własnej wiedzy), jakie negatywne zjawiska zagrażają realizacji praw człowieka w przypadku kobiet. Dlaczego kobietom może być trudniej korzystać z praw człowieka? (np. w przypadku prawa do edukacji: postawa rodziców – niechęć do edukacji dziewczynek, obowiązki domowe i brak czasu, położenie szkoły, brak wsparcia, stereotypy). Po wykonaniu zadania (ok. 10–15 minut) poproś przedstawicieli grup o prezentację wyników pracy.
Powiedz uczniom, że prawa człowieka są powszechne, czyli dotyczą wszystkich ludzi, bez różnicy płci, pochodzenia, religii, statusu majątkowego itd. Zadaniem każdego państwa jest wdrażanie tych praw w życie. Rządy nie mogą więc ignorować istniejących nierówności płciowych, ale zobowiązane są aktywnie je zwalczać. Prawa kobiet są kluczowe dla idei prawa człowieka, równouprawnienie to nie fanaberia.

Kontrowersje
Za pomocą papierowej taśmy malarskiej lub sznurka zaznacz na podłodze linię. Poinformuj uczniów, że za chwilę będziesz odczytywać stwierdzenia (załącznik nr 4), a zadaniem uczniów będzie ustosunkowanie się do nich. Wyjaśnij, że na prawo od linii jest miejsce dla tych, którzy zgadzają się ze stwierdzeniem, a na lewo – dla tych, którzy się z nim nie zgadzają. Odległość od linii oznacza stopień, w jakim ktoś zgadza się lub nie zgadza się ze stwierdzeniem: im dalej od linii, tym silniejsza zgoda lub niezgoda. Na linii mogą stanąć osoby, które nie mają zdania. Jeżeli ktoś nie chce odpowiadać, zawsze może się wycofać z gry. Przeczytaj pierwsze stwierdzenie. Uczestnicy powinni ustawiać się w takich miejscach po obu stronach linii, które odpowiadają ich zdaniu na dany temat. Teraz zaproś wszystkich, żeby wyjaśnili, dlaczego stanęli tak, a nie inaczej. Pozwól każdemu kto zechce wypowiedzieć swoją opinię. Potem zapytaj, czy ktoś chce zmienić miejsce. Kiedy wszyscy, którzy chcieli zmienić miejsce, zrobią to, zapytaj, dlaczego się przesunęli. Przeczytaj następne stwierdzenie i powtórz całą procedurę. Na koniec zapytaj:
• Co sądzicie o stwierdzeniach, do których musieliście się ustosunkować? Czy spotykacie się z takimi opiniami w codziennym życiu, w mediach?
• Czy trudno było odpowiedzieć tak/nie?

W ramach podsumowania powiedz uczniom, że kobiety traktowane są gorzej niż mężczyźni, ale mimo to walczą o swoje prawa i osiągają sukcesy. Np. to kobiety wywalczyły sobie w Polsce prawo do głosowania (1918 r.), mimo iż bardzo wielu polityków było temu przeciwnych. Kobiety działają też w krajach Globalnego Południa (patrz: Informacje dodatkowe dla nauczyciela. Problem wiktymizacji). Zapytaj uczniów, czy znają przykład jakiejś znanej kobiety z Południa. To trudne pytanie, ponieważ media rzadko informują nas o takich postaciach. Zadaj uczniom pracę domową.

Praca domowa
W ramach zadania domowego poproś uczniów, by przygotowali (indywidualnie lub w zespołach) w formie posterów czy prezentacji informacje nt. wybranych przez siebie lub wylosowanych z listy przedstawicielek krajów Globalnego Południa, które pozytywnie wpłynęły i wpływają na losy swojej społeczności lub kraju, osiągnęły sukces w dziedzinie, którą się zajmują (propozycje w załączniku nr 5). Przed zajęciami poproś nauczycieli języków obcych i informatyki o zadeklarowanie pomocy przy realizacji zadania i poinformuj o tym uczniów. Z pewnością łatwiej będzie uzyskać ciekawe informacje na angielsko-, francusko- lub hiszpańskojęzycznych stronach internetowych. Wyznacz termin prezentacji prac.

Informacje dodatkowe dla nauczyciela
Przykłady nierówności i dyskryminacji

• Ponad połowa z 72 milionów dzieci, które nie ukończyły żadnej szkoły, to dziewczynki. Kobiety stanowią dwie trzecie spośród 774 milionów niepiśmiennych dorosłych na świecie.

• Na świecie zatrudnionych jest 73 procent mężczyzn w wieku produkcyjnym i zaledwie 48 procent kobiet. To jedna, ale nie jedyna przyczyna zjawiska zwanego feminizacją ubóstwa. Kobiety pełnią więcej tradycyjnych ról społecznych związanych z funkcjonowaniem gospodarstw domowych. Są matkami, żonami, opiekunkami, dostarczycielkami pożywienia i wody. Obowiązek zajmowania się domem oraz opieka nad osobami zależnymi ograniczają możliwości podjęcia pracy zarobkowej. Przykład: Kobiety są odpowiedzialne za dostarczanie wody dla ponad 75 procent gospodarstw w krajach rozwijających się. Kobiety na świecie poświęcają na jej gromadzenie w sumie 200 milionów godzin dziennie. Jest to czas, którego nie mogą przeznaczyć na pracę. Kobiety stanowią 70 procent populacji żyjących poniżej granicy ubóstwa.

• Kobiety, które pracują zarobkowo, otrzymują wynagrodzenie średnio o 17% niższe niż mężczyźni. Często nie jest to godna praca. Kobiety to większość osób pracujących w sektorze nieformalnym i nie obejmują ich żadne regulacje prawa pracy – nie przysługuje im ubezpieczenie, opieka medyczna czy świadczenia socjalne. Nie mają też żadnych gwarancji zatrudnienia i mogą stracić pracę każdego dnia i bez powodu. Kobiety są na ogół oficjalnie zatrudniane na nisko opłacanych stanowiskach, które również nie dają możliwości godnego życia. W wielu krajach utrudniana jest niezależna działalność związków zawodowych, a w większości przypadków kobiety nie są w równy sposób reprezentowane w kierownictwie tych organizacji i procesach decyzyjnych.

• Kryzys finansowy, który rozpoczął się w 2008 roku, przyczynił się do wzrostu bezrobocia na całym świecie. Jako pierwsze pracę zaczęły tracić osoby zatrudnione na najniższych stanowiskach. W przypadku krajów rozwijających się były to na ogół kobiety. Kryzys finansowy przyczynił się także do wzrostu niestabilnego zatrudnienia w sektorze nieformalnym.

• W styczniu 2013 r. średni odsetek kobiet w parlamentach na świecie wyniósł nieco ponad 20 procent. Jeśli utrzyma się tempo zmian, jakie można było obserwować w ciągu ostatnich 15 lat, równość płci osiągniemy ok. 2050 r. Najwięcej parlamentarzystek jest w Rwandzie – ponad 56 procent w izbie niższej. W czerwcu 2013 r. było na świecie 8 kobiet pełniących funkcję głowy państwa oraz 13 kobiet na czele rządów. Kobiety w polityce są potrzebne, by zwracać uwagę na zagadnienia, które są często pomijane przez mających inne doświadczenia życiowe mężczyzn. Np. w Indiach w regionach, gdzie lokalnym organom władzy przewodniczą kobiety, wdrażanych jest średnio o 62 procent więcej projektów dotyczących dostępu do wody pitnej (kobiety są zwykle odpowiedzialne za dostarczanie wody do domu). Badania norweskie wskazują na bezpośredni związek między liczbą kobiet w radach miejskich a dostępnością instytucjonalnej opieki nad dziećmi. 30 procent kobiet to „masa krytyczna”, by zaczęły zachodzić znaczące zmiany. W lipcu 2013 r. ten wskaźnik osiągnęło 35 państw (w tym 9 afrykańskich). 29 z nich stosuje jakiegoś rodzaju system kwotowy.

• Jednym z poważnych wyzwań dla równości płci są zmiany klimatu. Kobiety, które żyją w ubóstwie, szczególnie w społecznościach patriarchalnych, najdotkliwiej odczuwają wszelkie ich skutki. Przykładowo, jako główne organizatorki domowej produkcji żywności (rolnictwo, prowadzenie gospodarstwa domowego, gromadzenie wody) kobiety są bezpośrednio uzależnione od zasobów naturalnych i szczególnie narażone, gdy zasobów tych jest coraz mniej. W regionach dotkniętych suszą zapewnienie żywności i wody zajmuje więcej czasu, ponieważ kobiety muszą pokonywać dłuższe odległości, by je zdobyć.

• Kobiety stanowią większość zarażonych wirusem HIV.
Patrząc globalnie, AIDS pozostaje główną przyczyną śmierci kobiet w wieku reprodukcyjnym. Kobiety zarażają się łatwiej m.in. z powodu nierównych relacji między płciami, które stanowią przeszkodę w prowadzeniu bezpiecznego życia seksualnego. Mimo tych rażących nierówności między płciami początkowo nie zdawano sobie sprawy, że programy współpracy rozwojowej czy działania na rzecz praw człowieka wymagają szczególnego skupienia na kwestiach dotyczących kobiet. Adresatem działań były po prostu całe społeczności. Z czasem zauważono jednak, że polityka „ślepa na płeć” ma ograniczoną skuteczność, a niekiedy przynosi skutek odwrotny do zamierzonego – pogłębia bowiem istniejące nierówności. Co z tego, że wybudujemy szkołę, jeśli nie zadamy sobie wcześniej pytania, jak zorganizować naukę, by korzystały z niej także dziewczynki? Może trzeba przemyśleć lokalizację szkoły, tak aby były w stanie wracać na noc do domu i nie spać w bursie, na co ze względów kulturowych nie zgodziliby się ich rodzice? A może to nie lokalizacja jest problemem, tylko nadmierne obciążenie dziewczynek obowiązkami domowymi? Albo brak pieniędzy na podręczniki i obligatoryjny mundurek?

Problem wiktymizacji
Mówiąc o prawach kobiet, łatwo wpaść w pułapkę wiktymizacji – przedstawiać kobiety jako ofiary niesprawiedliwych i strasznych praktyk oraz podkreślać konieczność ich ochrony przed dyskryminacją, nie wspominając o tym, że kobiety to też aktywne uczestniczki życia społecznego, które często wychodzą z roli bezwolnej ofiary i domagają się zmian oraz je wprowadzają. Takie stereotypy towarzyszą zwłaszcza myśleniu o kobietach z Globalnego Południa. Chandra Mohanty, feministyczna badaczka pochodząca z Indii, opisała, w jaki sposób zachodnie feministki przez lata mylnie diagnozowały sytuację kobiet spoza ich kręgu kulturowego. Tzw. „kobieta z Trzeciego Świata” (wtedy jeszcze stosowano szeroko to pojęcie) to postać bezwolna, bierna, zastraszona, niezdolna do działania i samodzielnego myślenia, niewyedukowana, gnębiona przez porywczych, brutalnych mężczyzn. Takiemu myśleniu brakuje jakiekolwiek kontekstu. Np. irańskie kobiety z elit, które w czasach szacha Reza Pahlawiego (który dążył do ograniczenia wpływów islamu) na przekór władzy nosiły chusty, były przedstawiane jako ofiary patriarchatu. Tymczasem założenie chusty w tamtych okolicznościach było świadomym wyborem i politycznym gestem solidarności z „siostrami” wywodzącymi się z tradycyjnych rodzin, dla których zakaz noszenia chust w przestrzeni publicznej oznaczał zamknięcie w domu.


Bibliografia
• http://www.unwomen.pl
• http://www.womenanddevelopment.org
• Koalicja Karat, Miniprzewodnik po współpracy rozwojowej z perspektywy praw kobiet
• Polska Akcja Humanitarna, Koalicja Karat, Równouprawnienie i prawa kobiet w globalnym rozwoju

Opracowano na podstawie:
• Pierwsze kroki: jak uczyć o prawach człowieka, Anna Legan, Ewa Soboń, Stowarzyszenie Amnesty International w Polsce, Gdańsk 1998
• Równouprawnienie a rozwój, Gosia Świderek [w:] Zależności Globalne. Scenariusze zajęć lekcyjnych dla szkół gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych, wyd. Polska Zielona Sieć, Kraków/Szczecin 2012