Cele:
Cel ogólny:
Uczestnik/uczestniczka:
Dostrzega potrzebę przełamywania stereotypów i uprzedzeń, rozumie wagę komunikacji i współpracy z osobami, które z różnych przyczyn czują się inne; są postrzegane w kategoriach Innych i Obcych.
Cele szczegółowe:
- Rozumie, czym są stereotypy i uprzedzenia.
- Dostrzega skutki stereotypowego traktowania Innych, umie je scharakteryzować.
- Potrafi nazwać emocje związane z byciem akceptowanym, nieakceptowanym, akceptującym i nieakceptującym.
- Dostrzega podobieństwa między sobą a Innymi, osobami różniącymi się od niego/niej pod różnymi względami
- Rozumie, że sam również jest i może być postrzegany jako Inny/Inna w zależności od sytuacji.
- Wie, jak ważna jest komunikacja i współpraca z Innymi; jest świadomy wartości tej współpracy i potrafi wskazać jej różnorodne formy.
Metody i formy pracy:
- Metody: metody asymilacji wiedzy: opis, wyjaśnienie, pogadanka dyskusja, pokaz (film); metody samodzielnego dochodzenia do wiedzy: gra dydaktyczna, metoda sytuacyjna, problemowa; metody praktyczne: ćwiczebna; metody waloryzacyjne: ekspresyjna (odgrywanie ról; rysowanie scenek).
- Formy: zbiorowa, grupowa, indywidualna.
Narzędzia niezbędne do realizacji:
Flipchart wraz z kartkami, kolorowe markery, maska Ufoludka, cukierki w 6 kolorach (tyle ile dzieci), prezentacja np. w programie PP (dotycząca Ugandy), wydrukowana historia chłopca Bosco z Ugandy , kolorowe kartki wycięte w kształt chmurek, szary papier z narysowanym
drzewem (bez liści), film24, dwie kartki szarego papieru z narysowanymi konturami
postaci, kredki, mazaki, kartki A4, gałęzie zebrane z ziemi bądź kupione (sztuczne), dziurkacz,
nici bądź sznurek
Opis przebiegu zajęć:
Etap I: WPROWADZENIE
Zadanie ogólne: Stworzenie odpowiednich arunków do przeprowadzenia zajęć, prezentacja właściwych i niewłaściwych relacji z Innym
Zadania szczegółowe:
1. Przywitanie się, przedstawienie tematu i celu zajęć.
2. Gra dydaktyczna: Ufoludek.
• Rozdzielenie ról w ćwiczeniu Ufoludek. Instrukcja
• Odegranie scenek.
Dyskusja dotycząca pojawiających się w czasie odgrywania i obserwacji ról uczuć i przemyśleń..
Forma/metoda: forma: zbiorowa, grupowa; metoda ekspresyjna (odgrywanie ról), dyskusja ukierunkowana na kształtowanie
przekonań uczniów
Instrukcja: Szczegółowy opis znajduje się w części: Ćwiczenia edukacyjne i animacyjne; autorskie zabawy, gry.
Materiał dydaktyczny: Maska Ufoludka, cukierki w sześciu kolorach
Uwagi: brak
Etap II. CZĘŚĆ GŁÓWNA
Zadanie ogólne: Wprowadzenie w rzeczywistość Innego (30
Zadania szczegółowe:
1. Prezentacja wprowadzająca w rzeczywistość życia w Ugandzie.
2. Przeprowadzenie ćwiczenia: Nowy przyjaciel (w oparciu o tekst: Kim jest Bosco).
3. Projekcja filmu „Misja Życia – Białystok CALM”.
4. Dyskusja na kanwie filmu.
Forma/metoda: forma: zbiorowa, indywidualna; metoda: opis, wyjaśnienie, sytuacyjna, dyskusja, pokaz (film)
Instrukcja: Edukator/ka wyświetla na slajdach mapę Ugandy, kilka zdjęć przedstawiających życie dorosłych i dzieci w przykładowym mieście i wiosce w Ugandzie, wskazuje na zróżnicowanie społeczne, kulturowe, językowe i przyrodnicze Ugandy. Uczestnicy mogą zadawać pytania, które pojawiły się podczas prezentowanych ww. treści.
Następnie realizuje ćwiczenie Nowy przyjaciel. Szczegółowy opis znajduje się w części: Ćwiczenia edukacyjne i animacyjne; autorskie zabawy, gry.
Na zakończenie jako przykład oswajania się z różnorodnością kulturową, podejmowania komunikacji i współpracy można pokazać uczestnikom materiał filmowy z projektu „Misja Życia – Białystok CALM” (http://www.poranny.pl/apps/pbcs.dll/article?AID=/20090516/BIALYSTOK/411509357 ), w którym uczestniczyli chłopcy z Polski i z Ugandy i porozmawiać o działaniach projektu (tańcu, rozgrywkach sportowych, warsztatach edukacyjnych) oraz spostrzeżeniach po obejrzeniu materiału filmowego.
Materiał dydaktyczny:
Prezentacja np. w programie PP, wydrukowana historia chłopca Bosco z Ugandy , kolorowe kartki wycięte
w kształt chmurek, szary papier z narysowanym drzewem (bez liści), film
Uwagi: Po przedstawieniu wszystkich propozycji warto zapytać całą grupę, czy w trakcie słuchania wypowiedzi kolegów/ koleżanek przyszły im do głowy kolejne pomysły i jak można je realizować w ich środowiskach. Ważne jest zwrócenie uwagi na podobieństwa między chłopcem o imieniu Bosco i innymi dziećmi. Należy zwrócić uwagę, że nie uda się przełamać stereotypów, jeśli dzieci będą postrzegały chłopca z Ugandy jako tego, któremu trzeba pomóc/udzielić pomocy, bo przyjechał do „lepszego świata”, czyli do Polski. Warto tak przeprowadzić ćwiczenie, aby podmiotowo włączało w działania obydwie strony, nie zakładając i nie podkreślając biernej postawy Ugandyjczyka. np. Zapytać uczestników zajęć, co wspólnie z chłopcem możemy zrobić, aby poczuł się lepiej w innym kraju? Jak można zapoznać go z obyczajami panującymi w Polsce i jak poznać obyczaje panujące w jego kraju?
I. Zadanie ogólne: Wskazanie korzyści i strat dla grupy i Innego w różnych sytuacjach budowania wzajemnych relacji
1. Przedstawienie zadania: Ktoś.
2. Uzupełnienie sylwetek postaci w dowolnej formie.
3. Omówienie sytuacji obu postaci.
4. Analiza, co w omawianych sytuacjach można zyskać, a co stracić jako większość i Inny.
Forma/metoda: forma: zbiorowa, grupowa, metoda: sytuacyjna, dyskusja
Instrukcja: Szczegółowy opis znajduje się w części: Ćwiczenia edukacyjne i animacyjne; autorskie zabawy, gry.
Materiał dydaktyczny: Dwie kartki szarego papieru z narysowanymi konturami postaci, kredki, mazaki
Uwagi: Ze względu na grupę docelową uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi i na tematykę edukacji glo- balnej warto wyjść poza pomocowy dyskurs (Globalna Północ–Globalne Południe), co odzwierciedla powyższe ćwiczenie. Perspektywa poszukiwania płaszczyzn komunikacji i współpracy w sytuacji odmienności kulturowej jest korzystniejsza dla obydwu grup (Swoich i Obcych) i kształtuje przestrzeń do dalszych dyskusji.
W ćwiczeniach z edukacji globalnej nastawionej na zmianę postrzegania świata unikamy słowa „pomoc” i wsparcie, kładąc nacisk na podmiotową partycypację, dialog i współpracę postaci reprezentujących kraje Globalnego Południa i Globalnej Północy.
Przygotowując zajęcia, warto skorzystać z materiałów Instytutu Globalnej Odpowiedzialności: „Kierunek Południe gdzie szukać źródeł” .
I. Zadanie ogólne: Gałęzie komunikacji – podsumowanie i utrwalenie wiadomości o prawidłowym procesie komunikacji międzykulturowej
1. Przedstawienie zadania: Gałęzie komunikacji.
2. Przygotowanie przez dzieci rysunków.
3. Umieszczenie rysunków na gałęziach, stworzenie „bukietu wsparcia”
4. Omówienie rysunków przez dzieci.
Forma/metoda: forma: zbiorowa, indywidualna; metoda: ekspresyjna, problemowa, dyskusja
Instrukcja: Szczegółowy opis znajduje się w części: Ćwiczenia edukacyjne i animacyjne; autorskie zabawy, gry.
Materiał dydaktyczny: Kartki, kredki, mazaki, gałęzie zebrane z ziemi bądź kupione (sztuczne), dziurkacz, nici bądź sznurek
Uwagi: Jeżeli pozostanie trochę wolnego czasu, warto wyjść z uczestnikami oraz uczestniczkami przed budynek placówki i zamiast wieszania prac na gałęziach w świetlicy, powiesić (o ile uzyska się zgodę i nie zniszczy przyrody) prace dzieci na drzewie. Będą wtedy mogły oddziaływać na szersze grono odbiorców.
Etap III. PODSUMOWANIE
Zadania ogólne: powtórzenie wiadomości zdobytych podczas zajęć.
1. Dyskusja o procesie komunikacji międzykulturowej
2. Zakończenie zadania Gałęzie komunikacji - „kreatywny bukiet rozwiązań”
3. Podziękowanie za zajęcia i pożegnanie uczestników.
Forma/metoda: forma: zbiorowa, indywidualna; metoda: ekspresyjna, problemowa, dyskusja
Instrukcja: Szczegółowy opis znajduje się w części: Ćwiczenia edukacyjne i animacyjne; autorskie zabawy, gry.
Materiał dydaktyczny: gałęzie zebrane z ziemi bądź kupione (sztuczne), dziurkacz, nici bądź sznurek
Uwagi: Jeżeli pozostanie trochę wolnego czasu, warto wyjść z uczestnikami oraz uczestniczkami przed budynek placówki i zamiast wieszania prac na gałęziach w świetlicy, powiesić (o ile uzyska się zgodę i nie zniszczy przyrody) prace dzieci na drzewie. Będą wtedy mogły oddziaływać na szersze grono odbiorców.
Pytania problemowe do zajęć:
1. W jaki sposób możesz komunikować się z kimś, kto przybył z innego kraju i nie zna języka polskiego czy polskich obyczajów?
2. Jak przezwyciężać lęk przed komunikacją z Innymi kulturowo i etnicznie?
3. Jakie dostrzegasz pozytywne cechy komunikacji z Innymi kulturowo i etnicznie?
4. Czy według Ciebie warto współpracować z Innymi? Uzasadnij, dlaczego tak uważasz.
5. Czy byłeś/ byłaś kiedyś w sytuacji, kiedy to ty byłeś/byłaś Inny/Inna? Opisz krótko tę sytuację oraz swoje myśli i emocje.
Słowniczek pojęć:
Stereotyp – nadmierne uogólnienie, czyli przypisanie określonych, identycznych cech wszystkim osobom należącym do danej grupy, bez uwzględnienia istniejących różnic między nimi
Stereotypy etniczny – najczęściej spotykany rodzaj stereotypów odnoszących się swoją treścią do grup etnicznych (innych narodów lub mniejszości narodowych). Może być albo zbyt dużym uproszczeniem reprezentacji typowych cech członków grupy etnicznej lub fałszywym twierdzeniem powtarzanych wiele razy i przyjętym przez wielu ludzi za ogólną prawdę. Stereotypy etniczne mogą mieć oparcie w rzeczywistości w odniesieniu do masy statystycznej, ale zastosowane wobec jednostek są niedokładne, karykaturalne i obraźliwe. Mogą stano- wić podstawę dyskryminacji i rasizmu
Uprzedzenia – negatywna postawa wobec społecznie określonej grupy i wobec jakiejkolwiek osoby spostrzeganej jako należącą do tej grupy
Dyskryminacja – nieuzasadnione negatywne zachowanie wobec członka albo członków określonej grupy
Pomoc – działania mające na celu umożliwienie osobom i rodzinom przezwyciężanie trudnych sytuacji życiowych, których nie są one w stanie pokonać, wykorzystując własne uprawnienia, zasoby i możliwości. Wspieranie ich w wysiłkach zmierzających do zaspokojenia niezbędnych potrzeb .
Aktywności, które mają pomóc osobie nowo przybyłej do innego kraju w zaadaptowaniu się do nowych warunków: kultury, zasad i norm tam obowiązujących.
Inny – termin ten używany jest w różnych znaczeniach i kontekstach, przywołuje też wiele myślowych konotacji. Jako Inna określana jest osoba różniąca się znacznie od większości społeczności/grupy, przez co może czuć się nierozumiana, nieakceptowana czy wręcz odrzucona (np. ze względu na kolor skóry, pochodzenie czy swoją niepełnosprawność) i może podlegać stygmatyzacji, a nawet wykluczeniu. „Innych rozpoznajemy poprzez przeciwstawianie ich nam samym”. Istnieje wiele sposobów konceptualizowania Innego. Jednym z nich jest rozpatrywanie go, przyjmując za kryterium narodowość, religię, płeć, poglądy, język, przynależność kulturową, zachowanie itd. Należy zaznaczyć, że inność jest charakterystyczna dla obydwu stron podejmowanej relacji.
Ćwiczenia edukacyjne i animacyjne; zaprojektowane autorskie gry, zabawy:
Ufoludek – prowadzący/-a dzieli grupę na dwa zespoły, wykorzystując do tego kolorowe cukierki znajdujące się w kartonowym pudełku. Każdy z zespołów składa się z:
– osoby odgrywającej postać Ufoludka, osób mających za zadanie znalezienie odpowiednich kanałów komunikacji i współpracy, które pomogą obydwu stronom (sobie i Obcemu) nawiązać relację.
– osób odgrywających grupę, która go nie akceptuje i nie podejmuje żadnej formy komunikacji bądź jawnie go odrzuca (gesty, mimika, słowa).
Zadaniem dzieci jest wczuć się w rolę, którą wylosowały, i odegrać stosowne scenki.
W pierwszej scence w pierwszej grupie dzieci akceptujące i odrzucające postać Ufoludka od- grywają swoje role na zmianę. W drugiej scence w drugiej grupie dzieci akceptujące i odrzucające Ufoludka występują osobno, grając scenki w relacji z Ufoludkiem. Dzieci odgrywają scen- ki, kierując się własnymi pomysłami. Prowadzący/-a może służyć radą, podpowiedzią we wzbudzaniu kreatywności dzieci.
Po wykonanym zadaniu uczestnicy i uczestniczki dzielą się na forum doświadczonymi emocjami/przeżyciami. Rozmawiają o tym, co czuły, odgrywając wylosowaną rolę, jak czuły się jako osoby pomagające bądź odrzucające Ufoludka, jak w każdej z odegranych sytuacji czuł się Ufo- ludek oraz w jakiej sytuacji dzieci same wolałyby się znaleźć i dlaczego.
Należy zwrócić uwagę dzieciom, że wchodząc w kontakt z Ufoludkiem, nie tylko pomagają mu w zaadaptowaniu się na Ziemi, ale mogą same wiele na tej relacji zyskać, np. nauczyć się czegoś od niego, spojrzeć na Ziemię i siebie z innej perspektywy itd.
Nowy Przyjaciel – prowadzący/-a odczytuje historię chłopca, który przyjechał do Polski z Ugandy, nie znając języka polskiego oraz polskich obyczajów. Chłopiec nie zna tu nikogo i czuje się samotny. Po wysłuchaniu historii dzieci proszone są o znalezienie w świetlicy kolorowych chmurek wyciętych z papieru. Prowadzący/-a prosi, by każdy uczestnik i uczestniczka wypisał/-a tyle pomysłów/sposobów na komunikowanie się z chłopcem i współpracy z nim, ile kartek zgromadził/-a podczas realizacji polecenia.
Z tych kartek wspólnie tworzą: Drzewko komunikacji – na wcześniej przygotowany pień drzewa i gałęzie (drzewo narysowane na szarym papierze) naklejają chmurki. Drzewko to można umieścić następnie w widocznym miejscu, aby po zajęciach dzieci mogły przypominać sobie ich treści.
Następnie prowadzący/-a omawia razem z grupą możliwe formy komunikacji i współpracy z osobami spoza znanych środowisk: rodzinnego, zamieszkania, lokalnego, szkolnego, grupy rówieśniczej itd. Dyskutują, w jaki sposób można komunikować się i współpracować z osobami stygmatyzowanymi, nieakceptowanymi, tak aby ich nie urazić i aby czuły się podmiotowo w procesie komunikacji.
Ćwiczenie jest grupową analizą możliwych i właściwych sposobów komunikowania się i współpracy/współdziałania przełamujących barierę lęku, obcości i niepewności wynikających z nieznajomości odmiennych skryptów kulturowych.
Ktoś… – prowadzący/-a kładzie na stolikach dwie kartki szarego papieru, na których narysowane są kontury dwóch postaci. Zadaniem dzieci, podzielonych na dwie grupy, jest uzupełnienie (np. rysunkami) tych postaci według instrukcji:
1. Pierwsza postać to dziecko z pierwszego zadania Nowy Przyjaciel, z którym dzieci skomunikowały się i podjęły współpracę.
2. Druga postać to dziecko, które nie zostało zaakceptowane.
Po wykonaniu zadania następuje analiza uzupełnionych rysunków. Prowadzący/-a wraz z dziećmi podejmuje dyskusję na temat tego, jak czuje się osoba zaakceptowana przez grupę, mogąca liczyć na zrozumienie, pomoc i wsparcie oraz jak czuje się osoba, która takiego wsparcia czy akceptacji nie otrzymuje, przez co czuje się Inna.
Edukatorka wraz z dziećmi podejmuje dyskusję na temat:
1. sytuacji i emocji osoby, która ma możliwość komunikacji i współpracy z grupą odmienną, która zostaje przyjęta – jest zaproszona do współdziałania oraz przekazuje ciekawe informacje o państwie i kulturze pochodzenia.
2. Omówienie sytuacji i emocji osoby, która zostaje odrzucona, nie ma możliwości na komunikację i współpracę z odmienną grupą, gdyż grupa jest zamknięta na Obcych, nie przyjmuje Ich, nie dopuszcza też jakiejkolwiek możliwości komunikacji.
Wskazanie jak obie te sytuacje oddziałują na większość i Innego – analiza korzyści i strat jakie obie strony ponoszą w obu przedstawianych sytuacjach.
Gałęzie komunikacji – prowadzący/-a rozdaje dzieciom kartki, kredki, mazaki itp. Za- daniem uczestników i uczestniczek jest narysowanie sytuacji, w której udzielają wsparcia i pomocy w procesie komunikowania się osobie, która znalazła się w obcym kraju, różni się od większości, przez co może czuć się nieswojo i zdezorientowana. Uczestnicy mają za zadanie wymyślenie sytuacji komunikacyjnej, w której osoba nie znająca języka polskiego i polskiej kultury może potrzebować ich wsparcia (np. zakup biletu na autobus, poszukiwanie sklepu spożywczego, wskazanie drogi do urzędu, objaśnienie jak dojść do zabytkowej świątyni).
Następnie prowadzący/-a zbiera przygotowane przez dzieci materiały i zawiesza je w świetlicy na wcześniej przygotowanych gałęziach (zebranych z ziemi bądź zakupionych: żywych lub sztucznych). Tym samym dzieci wspólnie tworzą Bukiet wsparcia.
Dzieci omawiają swoje rysunki, wywiązuje się dyskusja moderowana przez prowadzące- go/-ą dotycząca możliwych sposobów komunikacji, trudności, na jakie można napotkać w procesie międzykulturowego komunikowania się oraz możliwych rozwiązań i ich przezwyciężania. Wskazanie tych sposobów komunikacji, które są najwłaściwsze, oraz ukazanie uczestnikom potencjału, jakim dysponują (wiedza, umiejętności).
Następnie prowadzący/-a zbiera przygotowane przez dzieci materiały i zawiesza je w świetlicy na wcześniej przygotowanych gałązkach zebranych z ziemi bądź zakupionych, sztucznych (można przypiąć spinaczami lub pinezkami). Tym samym dzieci wspólnie tworzą „kreatywny bukiet rozwiązań” – przegląd możliwych form wsparcia i pomocy.
Lista instytucji, organizacji do współpracy w poruszanej tematyce:
Amnesty International - http://www.amnesty.org.pl/index.php
Archipelag Pogranicza - http://www.pogranicze.sejny.pl/
Autonomia - http://www.autonomia.org.pl/
Bez Uprzedzeń - http://www.bezuprzedzen.org
Dni Równości i Tolerancji - http://www.dnirownosci.pl/index.php
European Comission - http://ec.europa.eu/justice/discrimination/index_pl.htm
Forum Dialogu między Narodami - http://www.dialog.org.pl/
Instytut Europeistyki Uniwersytetu Jagiellońskiego - http://tolerance.research.uj.edu.pl/
Multikulti - http://multikulti.org.pl/
Polskie Towarzystwo Prawa Anty-dyskryminacyjnego - http://www.ptpa.org.pl/
Tolerancja - http://www.tolerancja.pl/
PRO HUMANUM - http://prohumanum.org/
Każda ze wskazanych stron internetowych wymienionych organizacji zawiera treści związane z realizowanymi przez nas zagadnieniami dotyczącymi edukacji globalnej. Odnoszą się one do takich obszarów, jak: przeciwdziałanie uprzedzeniom i dyskryminacji, problematyka równości, tolerancji oraz dialogu międzykulturowego.
Literatura:
• Białopiotrowicz-Buczko E., Baryła W. Stereotypy i uprzedzenia w środowisku wojskowo-cywilnym Marynarki Wojennej RP. Colloquium Wydziału Nauk Humanistycznych i Społecznych Akademii MarynarkiWojennej, 2/2013. On- line. Dostęp 7 listopada 2013. http://publikacjeonline.wnhis.iq.pl/numery/X/EB.pdf
• Ćwiczenia z podręcznika Antydyskryminacja na co dzień. Red. I. Czerniejewska. Stowarzyszenie „Jeden Świat”. Poznań 2011.
• Czym jest pomoc społeczna. On line. Dostęp 7 listopada 2013. http://www.wierzchoslawice.pl/redwag/content/view/97/60/
• Edukacja międzykulturowa. Poradnik dla nauczyciela. Red. A. Klimowicz. CODN. Warszawa 2004.
• Grant N. Ilustrowana historia konfliktów XX wieku. Elipsa 2. Warszawa 1994.
• Grzegorzewska M. Pedagogika specjalna. Skrypt wykładów w Państwowym Instytucie Pedagogiki Specjalnej. Państwowy Instytut Głuchoniemych i Ociemniałych. Warszawa 1959.
• Hundsdorff-Dymecka E., Janicka A. Uczeń zagrożony niedostosowaniem społecznym. Z doświadczeń zespołu orzekającego Poradni Psychologiczno-Pedagogicznej nr 17 w Warszawie. On line. Dostęp 5 listopada 2013. http://www.ore.edu.pl/strona-ore/index.php?option=com_phocadownload&view=category&id=157:narada-robocza-dyrektorw-mos-i-ppp&Itemid=1165
• Języki Świata. Materiały dydaktyczne do zajęć międzykulturowych. Red. I. Morżoł, K. Górak-Sosnowska.Stowarzyszenie ARABIA.pl, Polski Komitet ds. UNESCO. Warszawa 2008.
• Jóźko M. Stereotypy narodowe Polaków i Ukraińców. Lokalne Badania Społeczne. On line. Dostęp 7 listopada 2013. http://www.lokalnebadania.com/wp-content/uploads/2009/07/stereotypy-narodowe-polakow-i-ukraincow.pdf
• Kierunek Południe. Gdzie szukać źródeł. IGO. Warszawa 2011. On line. Dostęp 1 grudnia 2013. http://igo.org.pl/download/kierunek-poludnie.pdf
• Konopnicki J. Niedostosowanie społeczne. Państwowe Wydawnictwo Naukowe. Warszawa 1971.
• Lipkowski O. Pedagogika specjalna. Państwowe Wydawnictwo Naukowe. Warszawa 1977.
• Materiał dla prowadzącego: Debunking myths about the ”third world”. On line. Dostęp 1 grudnia 2013.http://www.gapminder.org/videos/hans-rosling-ted-2006-debunking-myths-about-the-third-worl/
• Mickiewicz P. Zagrożenia, konflikty i mnogie oblicza globalizacji. W: Wkraczając w XXI wiek – między globalizacjąa zróżnicowaniem. Red. E. Stadtmüller. Arboretum. Wrocław 2003, s. 13–28.
• Ministerstwo Edukacji Narodowej. Edukacja skuteczna, przyjazna i nowoczesna. Jak organizować edukację uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi? Przewodnik. Ministerstwo Edukacji Narodowej. Warszawa 2010. On line. Dostęp 5 listopada. 2013. http://www.zespoldowna.info/media/2010/01/MEN2.pdf
• Ministerstwo Edukacji Narodowej. Podniesienie efektywności kształcenia uczniów ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi. Ministerstwo Edukacji Narodowej. Warszawa 2010.
• Okoń W. Wprowadzenie do dydaktyki ogólnej. Wydawnictwo Akademickie „Żak”. Warszawa 1998.
• Open Spaces for Dialogue and Enquiry (OSDE Methodology). On line. Dostęp 5 listopada 2013. www.osdemethodology.org.uk
• Płachta J. Metody pracy z dziećmi niedostosowanymi społecznie. 2005. On line. Dostęp 5 listopada 2013. www.eduforum.pl/modules/Publikacje/files/%5B050516%5D_Joanna_P_achta_-_Metody_pracy_z_dzie_mi_ni.doc
• Poradnik Jak mówić o większości świata. Jak rzetelnie informować o krajach globalnego Południa. 2008.
• On line. Dostęp 1 grudnia 2013. http://igo.org.pl/download/jak-mowic-o-wiekszosci-swiata_poradnik-igo.pdf
• Ratkowska-Widlarz L. Stereotypy w życiu społecznym (prezentacja). Wyższa Szkoła Pedagogiczna TWP w Warszawie. On line. Dostęp 7 listopada 2013. http://spolecznieodpowiedzialni.pl/files/file/mbljs59pk1cjap741mih5o6ztn8aip.pdf
• Rivers A.T. Kulturowy Savoir-vivre. Przewodnik dla osób o dobrych intencjach. Stowarzyszenie Kobiet Konsola. 2006. On line. Dostęp 5 listopada 2013. http://www.bezuprzedzen.org/doc/kulturowy_savoirvivre.pdf
• Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 17 listopada 2010 r. w sprawie warunków organizowania kształcenia, wychowania i opieki dla dzieci i młodzieży niepełnosprawnych oraz niedostosowanych społecznie w przedszkolach, szkołach i oddziałach ogólnodostępnych lub integracyjnych.Dz. U. 2010 Nr 228, poz. 1490, § 1. On line. Dostęp 6 października 2013. http://bip.men.gov.pl/images/stories/TOMEK/1490.pdf
• Stereotyp etniczny. On line. Dostęp 7 listopada 2013. http://pl.wikipedia.org/wiki/Stereotyp_etniczny
• Strelau J., Doliński D. Psychologia, Podręcznik Akademicki. T. 2. GWP. Warszawa 2008.
• Świat na wyciągnięcie ręki. Scenariusze zajęć z zakresu edukacji globalnej na godziny wychowawcze. Red. J. Witkowski. Centrum Edukacji Obywatelskiej. Warszawa 2011, s. 24–31.
• Taraszkiewicz M. Jak uczyć lepiej? Czyli refleksyjny praktyk w działaniu. CODN. Warszawa 1996.
• Trudności i zaburzenia w społecznym funkcjonowaniu człowieka. Psychologia. Badania i Aplikacje. T. 3.Red. J.M. Stanik. Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego. Katowice 2000.
• U jak Uganda. On line. Dostęp 1 grudnia 2013. http://ugandyjskialfabet.blogspot.com/2013/08/u-jakuganda-31-lipca-wyladowaem-na.html
• Urban B. Pedagogika osób niedostosowanych społecznie. W: Pedagogika specjalna. Red. W. Dykcik. Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza. Poznań 2001.
• Wójcik M. Efektywność specyficznych i niespecyficznych sposobów zmiany negatywnych stereotypów etnicznych (rozprawa doktorska). Uniwersytet Śląski. Katowice 2008. On line. Dostęp 7 listopada 2013.http://www.sbc.org.pl/Content/12743/doktorat2935.pdf
• Wybierz różnorodność. Promowanie postaw antydyskryminacyjnych w organizacji, szkole i miejscu pracy. Red. A. Kamińska. Stowarzyszenie Inicjatyw Niezależnych „Mikuszewo”. Mikuszewo 2007. On line. Dostęp 5 listopada. http://schoolgender.do.am/akcyi/akciay1.pdf
• Zakrzewska A. Kilka słów o stereotypach. W: Życie Kolorado, styczeń 2010. On line. Dostęp 7 listopada 2013. http://www.zycie-kolorado.com/sty27.pdf