Kolonializm XIX-wieczny z perspektywy kolonizowanych i kolonizujących

Zagadnienia:
- Migracje
- Władza polityczna, demokracja i prawa człowieka
- Konsumpcja i produkcja
- Żywność i rolnictwo
- Globalny rynek i handel międzynarodowy
- Zasoby naturalne
- Ubóstwo

Pytanie kluczowe:
- Jak kolonializm wpływał na losy kolonizatorów i kolonizowanych?

Cele zajęć:
-Wyjaśnisz pojęcia: ekspansja kolonialna, metropolia, protektorat, półkolonia, dominium.
- Wskażesz przyczyny i skutki kolonializmu w XIX wieku.
- Wymienisz i zlokalizujesz na mapie imperia kolonialne i ich posiadłości.
- Poznasz wpływ kolonializmu na osobiste losy kolonizatorów i kolonizowanych.

Metody:
- Wykład, pogadanka
- Gra dydaktyczna: Krok w przód, krok w tył
- Pokaz, prezentacja multimedialna

Formy pracy:
- Praca zbiorowa jednolita
- Praca zbiorowa indywidualna
- Praca w grupach

Środki dydaktyczne i materiały:
- Załączniki
- Atlasy historyczne
- Kartki papieru
- Mapa ścienna „Mocarstwa kolonialne w XIX wieku”
- Opcjonalnie: komputer i rzutnik

Przebieg zajęć:
1. Zapisz na tablicy kluczowe pojęcia: „posiadłość kolonialna” oraz „rewolucja przemysłowa”. Poproś, aby młodzież wyjaśniła: czym były kolonie, dlaczego i jak doszło do ich powstania oraz jakie skutki przyniosła rewolucja przemysłowa. Wyjaśnij młodzieży, że w trakcie zajęć będzie poszerzać swoją wiedzę na temat kolonializmu i ściśle powiązanego z nim rozwoju przemysłu.Będzie też szukała odpowiedzi na pytanie: Jak kolonializm wpływał na losy kolonizatorów i kolonizowanych?

2. Podziel klasę na 4-5 osobowe zespoły, rozdaj im kartki z naniesionymi słowami: masowość, fabryka, nowe gałęzie przemysłowe, węgiel kamienny, żelazo, rudy żelaza, hutnictwo, handel, zysk, transport, przyspieszenie, rozwój, zbyt, zasoby naturalne, siła robocza i poproś, aby w oparciu o nie sformułowały w punktach główne przyczyny ekspansji kolonialnej w XIX wieku. Poproś o zaprezentowanie efektów pracy grup i dokonaj ewentualnych korekt, odwołując się do wypowiedzi uczniów i uczennic oraz uwzględniając: dostęp do surowców naturalnych i taniej siły roboczej, zapewnienie rynków zbytu dla własnej produkcji, możliwość znalezienia dobrej pracy (realizacji kariery zawodowej) przez Europejczyków i Europejki, itp.

3. Poproś uczniów i uczennice, aby w oparciu o atlasy historyczne bądź mapki zamieszczone w podręcznikach stworzyli w swoich zeszytach tabelę zawierającą nazwy największych mocarstw kolonialnych oraz ich posiadłości z zaznaczeniem kontynentu. Wybierz osoby, które zaprezentują efekty swojej pracy. Poinformuj, iż posiadłości kolonialne różniły się pod względem statusu politycznego, podaj informacje nt. protektoratów, półkolonii oraz dominiów.

Te przyczyny jednoznacznie wskazują, dlaczego kolonializm w II połowie XIX wieku nabrał takiej intensywności i osiągnął tak wielkie rozmiary. Mocarstwa polityczne tego okresu pragnęły maksymalizować zyski. Dawały szansę pomnażania majątku własnym elitom. Przenosiły potencjalne własne problemy wewnętrzne w miejsca, które nie mogły się bronić i chronić własnego stanu posiadania.

4. Wyjaśnij, że aby poznać wpływ kolonializmu na losy osobiste ludzi i całych społeczeństw, przeniesiecie się do XIX-wiecznej Namibii, czyli Niemieckiej Afryki Południowo-Zachodniej (Możesz poprosić młodzież o odszukanie tej kolonii na mapie w atlasie bądź podręczniku). Pomoże w tym gra dydaktyczna Krok w przód, krok w tył.

Zasady gry: każdy uczeń i uczennica losuje po jednej wyciętej kartce z rolą oddającą rzeczywistość kolonialną (załącznik nr 1; np. kolonizator, członek plemienia tubylczego, plantator itp.). Wszyscy ustawiają się na jednej linii i nie pokazują sobie ról, które wylosowali. Następnie odczytujesz kolejne stwierdzenia (załącznik nr 2); jeśli odpowiedź danej osoby jest twierdząca, wówczas robi krok do przodu, jeśli natomiast odpowiedź jest przecząca, to zostaje na swoim miejscu. Gdy stwierdzenia się wyczerpią, wówczas jest koniec gry, a Ty podejdź do tych osób, które doszły najdalej, i zapytaj ich, jaką rolę wylosowały i jakie miało to znaczenie w przebiegu gry – dlaczego zaszły tak daleko, co dała im kolonizacja. Następnie podejdź do osób, które pozostały z tyłu, i zadaj im analogiczne pytania – jaką rolę wylosowały i jakie miało to znaczenie w przebiegu gry – dlaczego nie zaszły tak daleko, jakie skutki kolonizacji odczuły? Pamiętaj o tym, aby omówić z młodzieżą wnioski płynące z gry, a także by „odczarować” ją z ról, które wylosowała. Jednym ze sposobów na wyjście z roli jest zgniecenie i wyrzucenie do kosza wylosowanej kartki z tą rolą. Można również poprosić, aby każdy po kolei na głos wypowiedział swoje imię.

5. Przedstaw fragment prezentacji multimedialnej przygotowanej przez Fundację Centrum CSR pt. „Raport – brudny zysk. Jak korporacje, banki i fundusze inwestycyjne czerpią zyski z łamania praw człowieka” (slajdy 6-11). Prezentowany fragment dotyczy neokolonializmu w Mozambiku, gdzie korporacje globalne eksploatują surowce naturalne. Fragment raportu poparty danymi z regionu pokazuje kontynuację kolonializmu w XXI wieku w postaci neokolonialnej.

Link do prezentacji:
http://www.centrumcsr.pl/publikacja-raportu-brudny-zysk-informacja-prasowa.

Materiał przedstawiony w prezentacji bezpośrednio koreluje z treścią ćwiczenia Krok w przód, krok w tył. Odwołuje się do przykładu Mozambiku, również położonego w południowej części Afryki, i będącego kolonią w XIX wieku. Współczesne losy tego kraju wskazują, że sytuacja społeczeństw postkolonialnych wciąż bywa trudna i stąd ukuto pojęcie „neokolonializmu”, gdzie państwa – najczęściej globalnego Południa – w dalszym ciągu są eksploatowane przez obce i silniejsze państwa – najczęściej globalnej Północy.

Praca domowa:
1. Przypomnij pytanie kluczowe zajęć i poproś, aby uczennice i uczniowie odpowiedzi na nie pisemnie, odwołując się także do współczesności: Jak kolonializm wpływał i wpływa na losy kolonizatorów i kolonizowanych?

Podsumowanie
Źródła:
„Raport – brudny zysk. Jak korporacje, banki i fundusze inwestycyjne czerpią zyski z łamania praw człowieka” (prezentacja multimedialna 16.10.2013), Centrum CSR: http://www.centrumcsr.pl/publikacja-raportu-brudny-zysk-informacja-prasowa/ (slajdy 6-11).
Marek Czapliński, „Biurokracja Niemieckiego Imperium Kolonialnego”, Prace Wrocławskiego Towarzystwa Naukowego: Seria A [Ossolineum], t. 234, 1985.

Załączniki:
Załącznik nr 1 – Materiał pomocniczy: Role do gry Krok w przód, krok w tył
Załącznik nr 2 – Materiał pomocniczy: Stwierdzenia do gry Krok w przód, krok w tył